Memleket basshysy óziniń joldaýlarynda eldegi ekonomıkany kóterý úshin shaǵyn jáne orta bızneske múmkindik berýin, onyń damýyna memleket te kúsh salýy qajet ekenin atap ótedi. «Memleket qarjylaı qoldaý jasaǵan kezde, básekege qabiletti shaǵyn jáne orta bıznes ókilderine basa mán beredi. Eńbekaqy tóleý qoryn kóbeıtken jáne salyq tólemderin arttyrǵan kásiporyndarǵa qoldaý kórsetiledi. Bul – negizgi talap», - dep atap ótken Qasym-Jomart Toqaevtyń bıylǵy Joldaýynda da bul másele qarastyrylǵan.
Qazir elimizde qabileti men óz kúshine súıenip, ártúrli salada tasy órge domalap jatqan azamattar kóp. Shaǵyn óndiris oryndaryn ashyp, kásibin damytý arqyly ózine de, ózgege de kómegi tıip jatqandar az emes. Memleket te óz kásibin ashamyn degen yntaly jandarǵa járdem berip keledi. Aıtalyq, jyl basynan beri bas qalada 133 jobaǵa qaıtarymsyz 5 mıllıon teńge grant berilgen. Olardyń qatarynda otandyq ónimdi órkendetýge súbeli úles qosyp, taýaryn brendke aınaldyryp júrgen Damys Bolathan da bar.
– Siz eńbek jolyn ustazdyqtan bastaǵan ekensiz. Kásippen aınalysýǵa ne túrtki boldy?
– Kásipker bolý – bala kezdegi armanym. Qolónerge qatty qyzyǵamyn. Bala armanymdy iske asyrý jolynda kásipke kettim. Alǵashqy kezde 3-4 aı YouTube-tan tiginge baılanysty túrli vıdeolar qarap, osy salada júrgen mamandardy zerttedim. Ýaqyt óte kele tigin ónerin aqyryndap meńgere bastadym.
Ekinshiden, ulttyq qundylyqtardyń biri – oıý-órnekterimiz dáriptelmeı, nasıhattalmaı jatqanyn baıqaımyn. Kúndelikti qoldanatyn dúnıelerde qazaqılyqtyń ıisi shyǵyp, oıý-órnektermen erekshelenip turǵanyn qaladym. Tipti, oıymdaǵy dúnıeni jasap beretin mekemelerdi izdedim. Tappaǵannan keıin, ózim aınalysatyn bolyp sheshtim. Keıin kóligimdegi oryndyqtarǵa armanymdaǵydaı ulttyq naqyshtarmen qaptama tiktim. Ony úırenýge 1 jyl ýaqyt ketti. Bir qaptamany 4-5 aı degende tigip shyǵardym.
– Nelikten sómke tigýge aýysyp kettińiz?
– Oryndyq qaptamasyna suranys az boldy. Shyǵyn kóp ketti. Biraq oılaǵan dúnıemdi jasap aldym. Ary qaraı óz isime ıkemdele kettim. Tiginge baılanysy bar kez kelgen jumysty isteı berdim. Tájirıbe jınaı kele, eski oryndyqtardyń tysy, kóliktiń ishinen qalǵan usaq-túıek bylǵarylardan ózime sómke tigýdi qolǵa aldym. Sol sómkelerge tapsyrys kóp boldy. Naryqty zertteı kele, qaptama tigýden sómke tigýge kóshtim.
– Transformer sómkesiniń ereksheligi nede? Ideıa qalaı keldi?
– Transformer sómkesin oılap tabý úshin jarty jyl ýaqyt ketti. Kólik qaptamalarynan qalǵan usaq-túıek bylǵarylarmen ózime sómke tigýdi qolǵa aldym. Buǵan tóńiregimdegi dostarymnyń bári qyzyǵýshylyq tanytyp, bir-birlep tapsyrys bere bastady. Keıin ónimniń erekshe bolýyn qalap, kostúm men qol júkterdi qatar salýǵa bolatyn transformer sómke tigip shyqtym. «Damys» transformer sómkesiniń alǵashqy ónimi osylaı jasaldy.
Sómkelerimizdiń baǵasy tigiletin materıalǵa baılanysty. Qazir tutynýshylarymyzǵa qoljetimdi bolý úshin sómkeniń úsh túrin tigemin. Taza, jasandy, ekobylǵarydan jáne ulttyq naqyshta jasap shyǵaramyz.
Jasandy bylǵarydan jasalatyn transformer sómkeler 25 myń teńge bolǵan. Qazir naryqtyń qymbattaýyna qaraı eń tómengi baǵa 35 myń teńge. Kishigirim barsetkalar 20-25 myń teńge. Odan bólek, rúkzak, portfel, qol jáne jol sómkelerge tapsyrys alamyz. Aldaǵy ýaqytta beldik, ámıan tigýdi josparlap otyrmyz. Biz er adamǵa da, áıel adamǵa da tigemiz. Degenmen, negizgi basymdyq er adamdarǵa arnalǵan sómkege qoıylǵan.
– Kásip bastarda qıyndyqtar boldy ma?
– Sómke saýdasyn qyzdyryp, dúken ashýdy armandap júrgende pandemıa bastaldy. 2019 jyly naýryz aıynda ashamyn dep josparlap, 7-8 aı daıyndyq jasadym. 15 naýryzdy dúkenim ashylatyn kún retinde belgilep, jumysshylar alyp qoıǵan bolatynmyn. Sol jyly naýryz aıynyń sońyna qaraı koronavırýs tarap, dúken men bazarlar jabylady degen habar kele bastady. Degenmen, ashylý saltanatyn ótkizdim, is-sharaǵa 60-qa jýyq adam jınaldy. Al eki kún ótken soń dúkenim jabylyp, jumysshylar úılerine qaıtty.
– Prezıdent óziniń bıylǵy joldaýynda: «Memleket ekonomıkalyq erkindikti qoldaıdy. Biraq, halyqty naryq turaqsyzdyǵynyń yqpalynan barynsha qorǵaıdy. Shaǵyn jáne orta bıznesti meılinshe damytady», degen edi.Memleket osy iske qanshalyqty kóńil bólip otyr?
– Memleket tarapynan kásipkerlerdi qoldaý maqsatynda ártúrli jobalar uıymdastyrylyp jatyr. Mysaly, kásibin damytqysy keletin jáne taýary erekshe suranysqa ıe adamdar úshin 2 mıllıonnan 5 mıllıon teńgege deıingi qaıtarymsyz grant beriledi. 2021 jyly osy «transformer sómke» jobasy arqyly 5 mln teńge grantynyń ıegeri boldym. Memleket qoldaýy arqasynda kásibimdi keńeıtip, tigin mashınkalaryn aldym jáne birneshe adamdy jumyspen qamtyp otyrmyn. Sondaı-aq ónimimdi jarnamalaýǵa arnalǵan qajetti qurylǵy zattarǵa qol jetkizdim.
Buryn bir adam kúnine bir sómke tikse, qazir úsh-tórteý tigedi. Komandada barlyǵy 8 adam. Kúnine 10-15 sómke jasaımyz. Sondaı-aq 4-5 aýyr tigisti mashınkamyz bar. Odan bólek, sómkeniń syrtyna salynatyn oıý-órnekter, sýret, logotıp, jazýlardy jazatyn taǵy úlken qurylǵylarymyz bar.
Jalpy, elimizde kásip úshin jaǵdaı jasalǵan dep aıta alamyn. Osy ýaqytqa deıin arnaıy tapsyryspen ǵana sómkeler tiksek, jańa jyldan bastap turaqty túrde tigip, taýar sanyn kóbeıtýdi maqsat etip otyrmyz.
– Memleketten qoldaý alarda nege kóńil bólý kerek?
– Kásiptiń kartasy – bıznes jospar. Memleket qoldaýyna ıe bolý úshin kásipkerdiń qolynda jaqsy jospary bolýy qajet.
– Otandyq ónim qansha jylda el naryǵynda úlken suranysqa ıe bolady dep oılaısyz?
– Árbir qazaqstandyq otandyq ónimge muqtaj. Sebebi isher asymyz, kıgen kıimimiz, kúndelikti tirshilikte qoldanatyn zattarymyzdyń 99%-y syrttan keledi. Biz eldegi naryqta 100% bolmasa da 50%-ǵa kóterýimiz qajet. Ónim óndirsek, tapqan tabysymyz elimizge túsip otyrady. Sheteldik ónimderdi satyp alý arqyly, kórshi memleketterdi baıytyp otyrmyz. El ishinde eshqandaı aınalym júrip jatqan joq. Bul ár qazaqtyń ýaıymy bolýy kerek.
Bir qazaq otandyq ónimmen aınalyssa, oǵan qýaný kerek. Taýaryn satyp alyp, qoldaý kórsetkenimiz jón. Keıde «otandyq ónim bola tura, nege baǵasy sonsha qymbat?!» dep keıistik bildiretinder bar. Sheteldik brendterdi qymbat demeımiz, biraq ózimizge kelgende, ózegimiz órtenip ketedi. Materıaldar óz elimizde óndirilse, bizdiń ónimderdiń baǵasy da tıimdi bolar edi.
Halyqtyń «nege qymbat?» degen suraǵyna jaýap bergim keledi. Bizde eshteńe óndirilmeıtindikten, bir sómkeni tigý úshin ár eldiń 7-8 jerinen shıkizatqa tapsyrys beremiz. Mysaly, syrǵytpa (zamok) Qytaıda 20 teńge, Túrkıada 30 teńge bolsa, bizde 120 teńge turady. Óıtkeni, oǵan jol shyǵyny, jalǵa alý orny, jumysymyz kiredi. Osylaısha otandyq ónim qymbatqa túsedi.
– Kásip bastaý úshin az degende qansha qarajat kerek?
– Biz kásip bastaý úshin qomaqty qarjy kerek dep oılaımyz. Shyn máninde olaı emes. Árbir amal – nıetke baılanysty. Kásip bastaý úshin adam ózi psıhologıalyq túrde daıyn bolý kerek. Úıińizdiń bir bóliginen otyryp-aq joq degende 500 myń teńgeden is bastap ketýge bolady. Aldymen adam ózine «qanshalyqty daıynmyn, istep kete alamyn ba?» degen sekildi suraqtar qoıyp, anyqtaǵany jón. Sonymen qatar kásipkerge rýhanı qoldaý, belgili bir orta jáne tájirıbeli mamandardyń keńesi qajet.
Ár qazaq baı-qýatty bolyp, otandyq ónimdi qoldaıtyndar qatary kóbeıe bersin! Ár qazaq ultynyń janashyry bolǵanyn qalaımyn. Eldiń ishki, syrtqy ekonomıkasyn kóteretin – kásipkerler.
– Áńgimeńizge raqmet!
Derekkózi Turkystan.kz