«Teke burqyly» amaly

Arqada aqtútek boran bastaldy. Bul - osy adýyn amaldyń kórinisi.

Jeltoqsannyń sońǵy onkúndiginiń shymyldyǵyn ashatyn borandy da aıazdy bir amal bar. Ol «Teke burqyl» (Teke burqaq) dep atalady. Bul - kıiktiń tekesi úıirge túsip, juptasatyn mezgil. Osy kezde soǵatyn qarly borandy da qazaq «tekeniń burqyly» deıdi. Alty aı qysta shóleıt aımaqtar­dy mekendep jan baǵatyn túz ta­ǵysynyń toptasyp tabysýy, tu­qymyn kóbeıtý qareketine kirisýi osy tustan bastalady.

«Arqanyń Betpaq degen  dalasy bar,

Betpaq-shól, oıly-qyrly  panasy bar.

Sol shólde el joq, kún joq  ósip-óngen,

Jándiktiń kıik degen balasy  bar...», –

dep Sáken (Seıfýllın) aqyn jyrla­ǵan dala padıshasy, mine, osy kıik...

Osy túz taǵysy ár zamanda nebir zaýal kórdi. Ien dalada 20 myńy ǵana qalǵan kezi de bolǵan. Biraq joıylyp ketpedi. Elimizdiń ekolo­gıasynyń eń bir mańyzdy quramdas bólshegi ǵoı kıik degenimiz. Qazirgi ýaqytta olardyń kóbeıý qarqyny jaqsy. Osyǵan baılanysty úsh geografıalyq aýmaqty mekendeıdi: Oral, Ústirt jáne Betpaqdala popýlásıa­sy. Zertteýshilerdiń aıtýynsha, Oral popýlásıasynda 512 myńǵa jýyq kıik bolsa, Ústirtte 12 myńdaıy, qalǵany Betbaqdala popýlásıasyn­da tirshilik etýde.

«Kıikti qazaq jáne deıdi bóken,

Betpaqty baıǵus bóken  qylǵan meken.

Kıikti atyp ańshy óltirgende,

Jazyqsyz jan óldi dep oılaı  ma eken...», –

deıdi aqyn. Ol ras, qazaq kıikti aq­bóken dep te ataıdy. Sebebi, jazda saǵymǵa aralasyp sap-sary bolyp samsap jatatyn janýar qar túsken­de aqjondanyp, qylań tartady. Osy aqbóken jaz shyqsa boldy, taǵy kó­beıe túsedi.

Ótken ǵasyrdyń 80-jyldaryn­da saıyn dalada 2 mıllıondaı kıik jortsa, toqyraý jyldarynda sonyń 20 myńdaıy qalǵan edi.

«Jezkıik, bizdiń jaqqa  qalaı keldiń?

Jolymdy tike kesip  janaı berdiń.

Adamnyń kózderindeı eki kóziń,

Iapyrmaı, dátim shydap  qalaı kórdim?..».

Bul - aqyn Kákimbek Salyqovtyń tolǵanysy. Iá, dala padıshasyn aqyn qımaǵanmen, tabıǵat dushpan­dary ólimge qıdy... Shetinen qyr­dy...

2015 jyly elimizde kıikterdiń qyrylýynan keıin Úkimet túz taǵy­syn barynsha qorǵaýǵa alyp, bra­konerlermen kúresti kúsheıtti. Tıisti memlekettik organdardyń jumystarynyń arqasynda 2015 jyldan beri jyldyq ósim 40–50 paıyzdy qurap otyr.

Kóktemgi sanaqta 840 myń kıik degenmen, olardyń tóli esepke a lynbaǵan. Qazir quralaılar jetilip, qatarǵa qosyldy. Qurala­ıy egizden erip, basy kóbeıdi. 1 mln 300-ge jetkenin aqparat quraldary­nan oqydyq.

Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, jeltoqsannyń – 22-si. Aı júıesi – 28-in kórsetip tur. Qa­zaqy esepke (eskishe) súıensek, jeltoqsannyń – 9-y. Apta aıdyń basyn da, ortasyn da, sońyn da qamtyp tur. Bul kórinis aldaǵy jeti kún ishinde aýa raıynda óz­geris bolatynyn bildirse kerek. Kún kúlip te turady, bult ta bola­dy, qar da oryn alady.

Degenmen, kún tańerteń yzǵar­ly bolǵanymen, tús kezinde aıaz sy­nyp, sál de bolsa jylyp, aspan ashyq bolady.