«MENİŃ MUSTAFAM!..»
M.Áýezov atyndaǵy ulttyq drama teatry 95-maýsymyn úlken abyroımen aıaqtady. Osy aralyqta teatr ujymy kórermenderge «Premerar aptalyǵy» arqyly jeti birdeı jańa spektákldiń tusaýyn kesti. Erekshe atap ótetin jaıt, teatr sahnasynda memleketshil tulǵa Mustafa Shoqaıdyń qasiretti taǵdyry, muń-sherin baıan etetin «Meniń Mustafam!..» atty drama-dıalogy qoıyldy.
Spektákl Mustafanyń súıikti jary Márıanyń esteligi arqyly baıandalady. Márıa bar ómirin eriniń kúreskerlik taǵdyryna arnaǵan, «Meniń Mustafam» dep rýhyn ardaqtap ótken aıaýly tulǵa ekendigine kózimiz jetti.
«Qazirgi tańda kórermenniń talǵamy ózgerip ketken. Biz arzan kúlkige úıirmiz. Kóp nársege jeńil qaraımyz. Tarıh qoınaýyna úńilip, kórermenniń kózaıymyna aınalý shynyn aıtqan kezde óte qıyn, óte aýyr. Men ol aýyrlyqtan qashqanym joq. Mende tek bir ǵana maqsat boldy. Qazaq halqynyń azattyǵy úshin janyn qurban etken Mustafa Shoqaıdyń asyl jary Márıa apaıymyzdyń rólin jaqsylap oınap shyǵýdy maqsat ettim. Spektákl qalaı shyqty, men rólimdi alyp shyǵa aldym ba, joq pa, bilmedim. Ol jaǵyn kóziqaraqty kórermenderimiz aıta jatar», – deıdi aktrısa Kúnsulý Shaıahmetova.
Mustafa Shoqaıdy zertteýshiler kóp. Alaıda, onyń ómirin, shyǵarmashylyǵyn túbegeıli zertteý júrgizip, kitap shyǵaryp, fılm túsirilýine súbeli úles qosqan jalǵyz Qasymhan Begmanov edi. Drama-dıalogty sahanaǵa ákelgen avtor da bir ózi.
«Túrki áleminiń kósemi jaıly «Mustafa Shoqaı jolymen» atty kitap jazǵam. Sondaı-aq, derekti fılmdi de túsirdik. Kitapta Mustafa Shoqaıdyń ótken ómiri, atqarǵan qyzmeti, kórgen qıynshylyqtary, týǵan-týys, baýyrlarynyń jazyqsyz jala jabylyp, jazaǵa tartylǵandyǵy jaıly baıan etildi. Onyń ómirinde qýanyshty jaıttar óte az bolǵan. Spektákl negizinen Márıa Shoqaıdyń «Meniń Mustafam» atty estelikterinen alynǵan. Sondaı-aq, jas urpaqqa taǵylym bererlik aqparattar da qosyldy», – deıdi avtor Qasymhan Begmanov.
Qoıylymdy tamashalap otyryp, Alash zıalylarynyń taǵdyryna úńildik. Aktrısanyń sheberligine halyq súısine qarady. Surapyl saıasattyń qazaq dalasyna tıgizgen áserin kórip kúńirendik.
«Rólge eki jyl buryn bekitildim. Karantınniń kezinde qulaǵyma jastanyp jatyp sózderin jattadym. Mono-spektaklde bir óziń tirshilik etesiń, ol óte qıyn. Halyqty sendirý qajet. Márıa apaıymyz 80 jasqa qaraǵan shaǵynda ómirden ótti. Qoıylym ol kisiniń jastyq shaǵynan bastaý alyp, ómiriniń sońǵy kezderine deıingi ýaqyttardy beıneleıdi. Sol sebepten ynta-yqylasymmen ol kisiniń jan-dúnıesin uǵynýǵa tyrystym. Márıa anamyzdyń qolymen jazylǵan hattaryn oqydym, foto sýretterin óz kózimmen kórdim», – deıdi aktrısa Kúnsulý Shaıahmetova.
Sondaı-aq, qoıylymda Mýstafa Shoqoı Parıjde júrgende Ámiremen tanysqandyǵy týraly tyń derekter keltirilgen. Alaıda, bul kezdesýler Ámire Qashaýbaevtyń ómirin ózgertip, qýǵynǵa ushyraýyna ákep soqtyrady. Bul týraly «Tarıh. Taǵdyr. Tulǵa» derekti fılminde aıtylady.
«Mustafa Ámireniń konsertinde bolady. Keıin ánshini Parıjdiń ortalyǵyndaǵy qymbat meıramhanaǵa qonaqqa shaqyrady. Mustafa Shoqaıdyń janynda Romen Rollan, Anrı Barbús syndy fransýz jazýshylary bolady. Ekeýi meıramhanada qushaqtasyp amandasady. Onda otyrǵan fransýz jazýshysy Romen Rollan kópten beri kórmeı júrgen baýyryn kezdestiripti ǵoı dep oılap qalady. Keıin ol ekeýi birin-biri alǵash ret kórip turǵanyn bilgen kezde qatty tańqalady. Al keńes úkimeti Shoqaı qashqyn, satqyn degen pikirde edi. Keıin NKVD qyzmetkerleri Ámireni tergeýge shaqyryp, qyraǵy baqylaýǵa alady», – deıdi Qazaqstan Kompozıtorlar odaǵynyń tóraǵasy Balnur Qydyrbek.
Qoıylym barysynda Mustafa Shoqaı bastaǵan musylmandar qozǵalysynyń ókilderi shuǵyl jınalyp, tótenshe sıez ótkizgen sátter aıtylady. Sıez sheshimimen qurylǵan Túrkistan–Qoqan avtonomıasynyń 54 adamnan turatyn ýaqytsha halyq keńesiniń quramyna saılandy. Ýaqytsha úkimettiń syrtqy ister mınıstri bolady. Ýaqytsha úkimettiń tóraǵasy Muhamedjan Tynyshbaev qyzmetinen ketkennen keıin, onyń ornyna Shoqaı saılandy. Mustafa Shoqaı avtonomıany saqtap qalý úshin aıanbaı eńbek etkenmen, ókinishke qaraı avtonomıanyń ǵumyry uzaqqa sozylmaıdy.
«Rasymen-aq, Alash arystaryn kóp eske ala bermeımiz. Ásirese, Mustafa Shoqaıdy. Mono-spektaklden tamashalaǵanymyzdaı, ol kisi syrtta kóp júrgen. Dese de, qazaq halqy men túbi bir túrki halqynyń azattyǵy úshin kúreskendigin túsindik. Aktrısa Kúnsulý Shaıahmetovaǵa dán rızamyn. Márıa apaıymyzdyń ishki jan-dúnıesin tebirente jetkizdi. Qoıylym kezinde kózime jas ta keldi, jigerlendim de. Jastarymyz osyndaı spektákldi tamashalap, erik-jigeri oıansa eken», – deıdi kórermen Quralaı Aǵybaeva.
Drama-dıalog sheber sahnalanǵan. Onda kóne jazý ústeli men aınasy bar trúmo ornalasqan. Ústeldiń ústindegi jazý mashınkasy, kitaptar men Mustafanyń sýreti kórermen nazaryn birden aýdaryp áketedi. Rejıser osy rekvızıt zattaryna jan bitirip, Márıanyń kóńil kúıin berýde áserli oınatqan. Sondaı-aq, bir bóliginde fortepıano ornalasqan. Rejıser Márıa apaıdyń ánshilik qabiletin eskerip, arasynda biraz ánder oryndaıtynyn baıqaýǵa bolady. Osy sebepten bolar, qoıylym kóptiń kóńilinen shyqqan.
«Kezinde mono-pesalarǵa konkýrs jarıalaǵan edik. Sol kezde bul spektákl júregimizge birtaban jaqyn boldy. Búgingi jastar kóp bile bermeıtin Mustafa Shoqaıdyń eńbegi, qyzmeti onyń kózin kórip, janynda júrgen Márıa Shoqaıdyń esteligi negizinde jazylǵan. Ózderińiz janryna qarasańyzdar, drama-dıalog dep berilgen. Kórermenmen suhbat túrinde jasalyp otyr. Bizdiń basty maqsatymyz Márıa apaıymyz arqyly Mustafa Shoqaıdyń portretin berý. Onyń kúreskerlik beınesin osy estelikter arqyly tanytý. Osy rette Mustafa Shoqaı jaıly nege jeke spektákl qoıylmady degen suraq týyndaýy múmkin. Ol jerde tarıhı derekterge qaraǵanda avtordyń oıynan shyǵarylǵan dúnıelerge nazar aýdarylýy múmkin. Sol sebepten uly tulǵalar jaıly jazarda ne aıtarda burmalaýdan aýlaq bolý qajet. Al bul spektákl Márıa apamyzdyń esteliginen jazylǵandyqtan, shyndyqqa birtaban jaqyndyǵy bar degen tujyrymǵa keldik», – deıdi spektákl rejıseri Áýbákir Rahımov.
Osy rette Túrkistan avtonomıasy qulaǵannan keıin, Shoqaıdy ustaý úshin Keńes ókimeti onyń basyna bir mıllıon rúbl tigedi. Mustafa qashyp júrip Tashkentke barady. Odan keıin Bakýge, keıin Tbılısıge keledi. Tbılısı keńes úkimetiniń qolyna ótken soń, Túrkıaǵa baryp bas saýǵalaıdy. Biraq túrik elinde turaqtap qala almaıdy. Aqyry Fransıa astanasy Parıjden bir-aq shyqqan sátteri sýretteledi. Qýǵynǵa ushyraǵan kezderde de Mustafa óz rýhynan tanbaı, el úshin erinbeı eńbek etedi.
«Biz Mustafa Shoqaıdyń jerlesterimiz. Ol kisiniń urpaqtarymyz desem, artyq aıtpaǵanym bolar. Maǵan qoıylym erekshe unady. Basqalaryna qaraǵanda orny bólek. Estimegen tyń aqparattardy estidik. Márıa apamyz qıyn kezeńderde Mustafa aǵamyzǵa adal jar, ári qoldaýshysy bolǵanyn baıqadyq. Meniń tuńǵyshymnyń esimin Mustafa aǵamyzdyń rýhyna arnap ataǵan edik. Ol kisiniń qazaq halqyna qaldyryp ketken týyndylary keıingi býynǵa da jetetinine senimdimin», – deıdi kórermen Erjan Tólegen.
Mustafa Shoqaı 21 jyl boıy Eýropada emıgrasıada júredi. Márıam apaıymyz Alash zıalysynyń jan-tánimen jaqsy kóretin týǵan elin tastap ketýi ońaı soqpaǵandyǵyn atap ótedi. Osyǵan qarap-aq elinen jyraqta júrse de, qazaqtyń bostandyǵy úshin kúresip ótkenin baıqaýǵa bolady. Eýropada júrip, búkil álem nazaryn Túrkistan problemasyna aýdartýǵa tyrysady. Márıa Túrkıa men Fransıa memleketterinde bastan keshken turmystyq qıyndyqtaryn da jasyrmaı jazady.
«Men teatrdan kele salyp, erteńgi kúngi tańerteńgi asty ázirleımin nemese shelpek pisiretinmin. Mustafa saıası jumystardan qoly tımese de, kókónisterdi arshyp, týrap, dastarhandy jaıyp, maǵan kómektesetin», – dep Mustafanyń sýretin keýdesine basyp, aıalaı sıpalaıdy.
Qaıratker Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde musylmandardyń quqyǵyn qorǵaımyn dep konslagerge attanyp, keıinnen sol jerde aýrýǵa shaldyǵyp, ómirden ozǵan sátimen aqtalady. Budan bólek, teatr murajaıynda Mustafa Shoqaıǵa arnalyp kórme uıymdastyryldy. Kórmege onyń sýretteri men shyǵarmalary qoıylǵan.