At júgirtip, ıt ertken zaman bólek...
Tazynyń da tarıhy bar
Adam balasynyń janýarlar arasyndaǵy senimdi dosy ıt ekendigin jaqsy bilemiz. Tipti, jeti qazynanyń qataryna da jatqyzamyz. Buryndary kishkentaı kezimde menimen oınap, janýar bolsa da, kóńilimdi tabatyn «Aqtaban» degen kúshigimiz bolatyn. Ata-anam meni ıtpen oınap kelgennen keıin jýyndyryp álek bolatyn. Sonda, «qumaı tazymyz bolǵanda, saǵan alańdamas edik, túrli aýrýlarmen aýyryp qalmas ediń ǵoı» dep kúrsinip qoıatyn. Qumaı tazyny asyraý, baǵyp-qaǵý - ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin sharýa. Sol sebepten bolar, bizdiń úıdegiler qarapaıym ıtterdi asyraıtyn. Tipti, aýyldyń ózinde de mal baǵatyndar, ańshylar bolmasa, ıttiń bul túrin jıi kezdestire qoımaıtynbyz. Kishkentaı kezimde «qumaı tazy qalaı, qaıdan paıda boldy, onyń arǵy atasy qaıdan kelgen?» degen suraqtar mazalaıtyn. Keıin áleýjelini aqtaryp otyryp, mynandaı aqparattardy kózim shaldy.
Tazy qazaq dalasyna saq zamanynda kelgen dep shamalaýǵa bolady deıdi mamandar. Shamamen 2000–2500 jyldar buryn bolsa kerek. Keıbir tasqa qashalǵan petroglıfterden tazyǵa uqsas ańshy ıtteriniń beınesine qarap, budan da erterek zamandarda paıda bolǵan ba dep boljam jasaýǵa da bolady. Degenmen, tyqyr tazylar osydan bes-alty myń jyl buryn perǵaýyndar zamanynda ómir súrgen. Áıgili Týtanhamon qabiriniń ishindegi ajal qudaıy Anýbıs – qara tústi tazy beınesinde beınelengen.
Osy rette E.Jumabaıuly esimdi jýrnalısiń jarıalaǵan myna bir maqalasyna zer salsaq. «Qazaq tazysy men aýǵan tazysy Ortalyq Azıaǵa parsy tazysymen bir dáýirde kelip, ony saqtar men aýǵandar jergilikti tabıǵı jaǵdaıdyń erekshelikterine saı jetildirip, qoldan suryptap ótkizgenge uqsaıdy. Degenmen, sońǵy kezdegi zertteýler Orta Azıada taralǵan tazylardy arabtyń slúggı (slýggı) ańshy ıtterimen býdandasýdan paıda bolǵan jergilikti tuqym dep esepteıdi. Tazynyń otany Qazaqstan jáne Túrkimenstan (áredik Ózbekstan jerinde de ósiriledi) dep esepteledi. Túrkimen tazysy qazaq tazysyna qaraǵanda bitimi usaqtaý keledi. Tazy ıtti Orta Azıanyń kóz jetpes keń dalasynyń turǵyndary araby ıtterdi jergilikti tuqymmen býdandastyra otyryp, suryptaý nátıjesinde shyqqan at ústinde ań aýlaıtyn bekzadalar men degdarlardyń ermegine jáne malshy-baqtashylardyń kún kórisi úshin qyzmet etken tuqym dep esepteıdi», – deıdi.
«Túsiniksiz» ıtter kóp
Qazirgi ýaqytta jastardyń arasynda at júgirtip, sońyna ıt ertetinder neken-saıaq. Ár aýylda ańshylyqqa áýes jigitter bolǵanymen, túpkilikti aınalysatyn, oǵan jan-tánimen berilgen azamattardy tabý qıyn desek, artyq aıtpaǵanymyz bolar. Serilerdiń sarqytyndaı bolǵan, ón boıynan qazaqylyqtyń ıisi esip turatyn qazaq jigitterin kezdestirmeıtin boldyq. Alaıda, olardy joq dep aıtqanymyz da jaraı qoımas. Solardyń biri de biregeıi - Qurmanǵazy Álımanov esimdi ańshy jigit. Onyń aıtýynsha, ıtti kútip, baptaý joldary óte qarapaıym. Oǵan eń bastysy, janýarǵa degen súıispenshilik pen qamqorlyq qajet deıdi. «It kútimi – qarnyn toq qylyp, ýaqytyly atqa minip, ony sońyńnan ertip otyrý. Naǵyz ıt kútimi – osy. It óz formasyn joǵaltpaýy kerek. Biz ıt kútimi bylaı bolýy kerek dep, áldeneni tyńnan oılap taýyp jatqan joqpyz. Bizge burynǵylardan jetkendi jasaýdamyz. Baıaǵydan kele jatqan ıtti baptaý, ıttiń qoıasyn túsirý, ıtti aýyzdandyrý degen dúnıeler bar. «Ittiń qoıasyn túsirý» ártúrli jaǵdaıda júredi. Qoıasy túspegen ıt júgirmeıdi, kóńil-kúıi bolmaıdy. Qoıa – jegen tamaǵy, jún-jurqadan asqazanynda túıinshiktiń túıilip qalýy. Ony túsirý úshin sary maıǵa nemese toń maıǵa jylqynyń qylyn orap jutqyzady. Sodan ıt qusyp, qoıasyn tastaıdy. «Ittiń artyna sary maı jaqpas» degen sóz sodan qalǵan bolýy kerek. Al keıde ıtter kók shóp jep, qoıasyn ózi túsirip jatady. Biraq ol saǵan kerek kezde bolmaýy múmkin. Sondyqtan óz qajetińe yńǵaılap otyrasyń», – deıdi shabandoz ańshymyz. Ol sondaı-aq, jaqsy ıtterdi serik qylyp alýdy oılastyrý kerektigin atap ótti. Onyń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta ıtterdiń tuqymdary da maıdalanyp, tipti jaman aýrýlarǵa shaldyqqandary bolýy múmkin. Sol úshin de ózińiz tanıtyn jandardan kúshik asyrap alýyńyz qajet deıdi. Qurmanǵazynyń sózinshe, keı adamdar qasqyr alatyn ıt jasaımyz dep, ony býdandastyrýdy qolǵa ala bastaǵan. Osy arqyly shoý jasap, ıttiń qunyn da qymbattatyp alýdy oılap júrgenderi de jeterlik deıdi.
Tazy – tazy bolýy kerek, dóregeıi – dóregeı, tóbet – tóbet bolyp qalýy kerek degen tujyrymǵa biz de qosylamyz. Qazirgi ýaqytta tazynyń da túr-túri bar. Jarǵaq qulaq tazy, shashaq qulaq tazy degendeı. Keı pysyqaılar búginde shashaq qulaq pen jarǵaq qulaqty aralastyratyn kórinedi. Nátıjesinde «túsiniksiz» ıtter paıda bola bastaǵan. Odan da soraqysy – tóbetti tazyǵa salý. Áıteýir birdeńeni birdeńege salmasa, júre almaıtyndar kóbeıip, tazynyń túr-sıpatyn ózertip jatqandary barshylyq. Buryndary biz kórip ósken tazylar salpań qulaq, shashaq qulaqty, quıryǵy dóńgelene oıýlanyp, qaırylyp turatyn edi. Quıryǵynda seldir shashaqtary, keıbiriniń aıaqtarynda balaq júnderi bolatyn. Keıinnen neshe túrli ıtter paıda bola bastaǵany kóńilimizdi kónshitpeı júrgeni jasyryn emes.
Nanym-senim ne deıdi?
Qazaq úshin júırik at, qyran búrkit jáne qumaı tazynyń jóni bir bólek. Bul turǵyda halyq arasynda túrli nanym-senimder de paıda bola bastaǵan.
Adamnyń basyna qonǵan qut pen shańyraqqa kelgen yrys kóbine ıt bolyp keledi: sol úıge qutpan ıt nemese alǵyr tazy bitedi de ol adamnyń barlyq tileýin júzege asyryp, muratyna jetkizedi deıdi qazaq seniminde. Jańa úılengen jastarǵa úbirli-shúbirli, deni saý, berik bolsyn (ıtshe kúshiktesin) degen yrymmen jas kelinniń kóıleginiń eteginen ıtke jem bergizedi. Aıaǵy aýyr áıel jerigi qanǵansha ıtke «ket» dep aıtýǵa tyıym salynǵan.
Qumaı tazynyń jóni bir bólek
Tazy ıttiń alǵash óz betimen ań alýyn «tyrnaqaldy» qurmetine balap, aýyldastary jınalyp, qaıyrly bolsyn aıtyp, qýanyshqa kishigirim toı jasaıtyn bolǵan. Ańshy oljasynyń etinen aıaǵy aýyr áıelder aýyz tıse, myltyq pen qaqpany qyrsyǵyp qalady. Óıtkeni, júkti ananyń arǵy álemmen baılanysy bar, qursaqtaǵy urpaq bergi álemge áli úlgerip kelmegen. Mundaı sátsizdikke dýshar bolǵan aıaǵy aýyr áıel ańnyń etine ańsary aýyp, jerik bolyp tursa, ańshy quralyna «akrpyk» dep atalatyn aq tústi matadan baılap, ańshyǵa kádesin berip baryp etten aýyz tıgen.
Tazymen bolsyn, búrkitpen bolsyn saıatqa shyqqan kezde bógde kisimen kezdese qalǵan ańshylar tobynyń adamy «Baılansyn-aq» deıdi eken. Eger de «Baılansyn-aq» dep ol buryn aıtsa, olar «Maıly shujyq aılansyn-aq» dep tilektestik bildiredi. Saıatta kele jatqanda, aldynan shyqqan kóldeneń adamnyń til-kózi tazy men qusqa tımesin degen nıetten týǵan. Sondyqtan da ańshy basqa sózben emes, «Baılansyn-aq» dep aıqaı salyp amandasyp, qaskóı rýhtardy osy qudiretti sózben matap, ańdy da býyp, shyrmap tastaýdy oılasa kerek.
Tazy máselesin alǵashqylardyń biri bolyp zerttegen A.Slýdskııdiń deregi boıynsha, qazaqtar Qaratalda tazyny qalyńdyqqa beriletin qunǵa, ıaǵnı 47 baıtalǵa satyp alatyn bolǵan. Jaqsy tazynyń quny attyń qunynan da kem túspegen. Taza qandy tazylar Bókeı Ordasynda da ósirilgen jáne quny óte qymbat, sol kezdegi aqshamen 50 somǵa teń kelgen. Keıinde el kedeılengen kezde ań alatyn ıttiń qarapaıym kúshigin bir qulyndy bıege satyp alǵan jaılar kezdesken.
Qazirgi ýaqytta tazylardyń quny da, ózindik orny da artyp keledi. Alaıda, kúndelikti kúıbeń tirshilikte ańshylyq, saıatshylyq kásippen aınalyspaı júrgenimiz kóńilimizdi kónshitedi. Bulaı bola berse, qumaı tazymyzdyń sulbasyn arhıvterden, mýzeılerden ǵana kórip qalamyz ba degen ýaıymnyń bar ekendigi de jasyryn emes.