BUU Qaýipsizdik Keńesi shuǵyl otyrys ótkizdi
19 qyrkúıekte Ázerbaıjan Taýly Qarabaqta «antıterrorıstik operasıa» bastady. Ol týraly Ázerbaıjan Qorǵanys mınıstrligi málimdegen bolatyn. Málimdemede Taýly Qarabaqta «konstıtýsıalyq qurylysty» qalpyna keltiremiz delingen. Kóp uzamaı Kavkaz aımaǵyndaǵy saıası daǵdarysqa baılanysty BUU Qaýipsizdik Keńesi shuǵyl otyrys ótkizdi. Otyrys Armenıa tarapynyń jazbasha ótinishi boıynsha 21 qyrkúıekte ótti. Armán bıligi Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty múshesi Fransıa arqyly otyrys ótkizýdi usynǵan edi. Alaıda, budan olar kútkendeı nátıje shyqqan joq. Sebebi, halyqaralyq quqyq pen ádildik Ázerbaıjan tarapynda edi.
Qaýipsizdik Keńesine kimder jınaldy?
21 qyrkúıekte BUU Qaýipsizdik Keńesiniń 9422-otyrysy ótti. Basty taqyryp – Taýly Qarabaq. Resmı otyrysty ótkizeıik dep bastama kótergen Fransıa. Armenıa BUU Qaýipsizdik Keńesindegi Fransıa memleketiniń resmı ókiline osyndaı ótinish bildirdi. Qaýipsizdik Keńesiniń otyrystaryn shaqyrý týraly erejege sáıkes Keńestiń tóraǵasy turaqty múshe bolyp sanalatyn kez kelgen eldiń ótinishi boıynsha otyrysty shaqyrýǵa mindetti. Mundaı mehanızmdi, ıaǵnı rásimdi Armenıa tarapy qoldandy. Fransıanyń AQSH, Ulybrıtanıa, Reseı jáne Qytaı sekildi Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty múshesi ekeni belgili. Sebebi, bul memleketter atom qarýyna zańdy ıelik etýshi, ekinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńimpaz bolyp sanalady, ári jeńimpaz uly derjavalar retinde BUU-nyń qurylýyna negiz boldy.
Al Qaýipsizdik Keńesiniń tóraǵasy kim? Erejege sáıkes ár múshe el bir aı boıy tóraǵalyq etedi. Onyń sheshim qabyldaýda esh quzireti joq, ıaǵnı formaldy qyzmet. Qyrkúıek aıynda Albanıa keńestiń turaqty emes múshesi retinde tóraǵalyq etedi. Tamyz aıynda AQSH turaqty múshe retinde tóraǵalyq etse, qazanda Brazılıa bul qyzmetti atqarady.
21 qyrkúıekte ótken otyrysqa 5 turaqty múshe-el men turaqty emes Japonıa, Malta, Mozambık, Shveısarıa, BAE, Albanıa, Brazılıa, Ekvador, Gabon, Gana memleketteriniń BUU Qaýipsizdik Keńesindegi ókilderi qatysty. Otyrysqa sonymen qatar, Túrkıa jáne EO-tyń ókilderi qatysty.
Sóz sóılegenderdiń ishinde Fransıa, Ulybrıtanıa, Qytaı, Brazılıa, Ekvador, Albanıa, Reseı, Túrkıa jáne EO ókilderi bar. Otyrystyń basty sebebi – Taýly Qarabaqtaǵy Ázerbaıjan qarýly kúshteriniń uıymdastyrǵan «antıterrorıstik operasıa».
Armenıanyń qalaýy iske aspady
Armenıa bıliginiń Taýly Qarabaqtaǵy daýdy óz paıdasyna sheshý maqsatynda Qaýipsizdik Keńesin paıdalanýy sátsiz aıaqtaldy. Otyrysta sóılegen túrli memlekettiń ókilderi óz baıandamasynda Ázerbaıjannyń áreketin synady. Alaıda, qorytyndy rezolúsıa túgili, ortaq málimdeme de jasalǵan joq. Iaǵnı otyrys formaldy ótti. Quqyqtyq bekitilgen qujat qabyldanbady. Qeńestegi negizgi qujat Rezolúsıany eshqandaı turaqty múshe-el usynǵan joq. Demek, otyrysty uıymdastyrýǵa sebepshi bolǵan Fransıanyń ózi dıplomatıalyq qurmet retinde ǵana Armenıa tarapynyń ótinishin jerge tastaǵan joq. Ózge memleketter de daýly máselede neıtralıtetti ustandy.
Keńeste sóılegen memleketterdiń ókilderiniń 3 túrli máselede oılary birdeı boldy. Joǵaryda atap ótken áskerı operasıany aıyptaý, al ekinshisi Lashyn dálizin ashý týraly. Qatysýshylardyń barlyǵy Armenıa men Ázerbaıjannyń aýmaqtyq tutastyǵyn moıyndap, Taýly Qarabaq turǵyndarynyń quqyqtaryn qorǵaýǵa kelisti. Sondaı-aq, daýǵa qatysýshy Armenıa men Ázerbaıjannyń ókilderi 21 qyrkúıekte kezdesetini týraly kelisimge kelgen.
Armenıanyń Syrtqy ister mınıstri Ararat Mırzoıan Ázerbaıjannyń basty maqsaty – Qarabaqta etnıkalyq tazalaý júrgizý dep málimdedi. Onyń sózinshe, Qaýipsizdik Keńesi daýly máselede qol qýsyryp otyrǵan. Sonymen qatar, Taýly Qarabaqta Armenıa áskerleriniń joq ekenin aıtqan.
Onyń sózderimen Ázerbaıjannyń Syrtqy ister mınıstri Jeıhun Baıramov kelispegen. Onyń aıtýynsha, 2020 jyly bolǵan 44 kúndik soǵystan keıingi «oq atýdy toqtatý» týraly kelisimde Armenıa áskeri Taýly Qarabaqtan ketýi kerek bolǵan. Alaıda, ol iske asqan joq.
EO-tyń syrtqy ister jáne qaýipsizdik saıasaty boıynsha Joǵarǵy ókili Jozef Barel Ázerbaıjandy Lashyn dálizin ashýǵa jáne qarabaq armándarynyń quqyqtaryn qorǵaýǵa shaqyrǵan bolatyn. Aıta ketetin jaıt, Jozef Barel bastaǵan EO osy ýaqytqa deıin de eki tarapty bitimge keltirýge tyrysqan. Bitimgerlik iste EO Máskeý men Ankaramen ıyq tirese áreket etýde.
Reseıdiń ókili otyrysqa qatysqany túsinikti, al Túrkıanyń oǵan qatysýyna qatysty suraq týyndaýy múmkin. Basty sebep – 2020-2021 jyldary bolǵan áskerı qaqtyǵys. Sol oqıǵadan keıin Taýly Qarabaqta reseı-túrik birlesken monıtorıńtiń ortalyǵy qurylǵan bolatyn. Ortalyqtyń basty maqsaty oq atýdy toqtatý týraly kelisimniń oryndalýyn baqylaý. Iaǵnı kelisimniń sharttary buzylsa, olardy tirkeý. Reseı tarapy bir jaǵynan reseılik bitimgerlik kúshter oqqa ushqanyn, ekinshi jaǵynan saıası máselede Armenıanyń Taýly Qarabaqty Ázerbaıjannyń aýmaǵy ekenin moıyndaǵanyn eske saldy. Túrkıa ókili de Ázerbaıjandy qoldap, olardyń «antıterrorıstik operasıany» júzege asyrýǵa májbúr bolǵanyn málimdedi. Sebebi, Armenıa tarapy kelisimdi oryndamaǵan.
Tarıhı ádildik ornady
Jalpy, Taýly Qarabaq birneshe ǵasyrǵa sozylǵan daýly másele. Ásirese, Keńes Úkimeti ydyraǵan tusta qaıta órshidi. Oǵan Keńestik kezeńdegi eki el aýmaǵyn bólý kezinde jibergen qatelik sebep bolǵan. Tarıhı turǵydan Ázerbaıjan jerinde armán etnosynyń demografıalyq ósimine baılanysty daý týyndaǵan. Bul jerde BUU-nyń eki qaǵıdasy arasyndaǵy qaıshylyq boldy. Biri – halyqtardyń ózin-ózi aıqyndaýy, ekinshisi – memlekettiń aýmaqtyq tutastyǵy. Taýly Qarabaqta armán etnosy kóp bolǵandyqtan, Armenıa birinshi qaǵıdany negizge alyp áreket etken. Al Ázerbaıjan aýmaqtyq tutastyqty qoldady. Nátıjede ekinshi qaǵıda basym tústi. Qazaqstan da syrtqy jáne ishki saıasatta aýmaqtyq tutastyq pen bólinbeýshilik qaǵıdasyn ustanady. Osy daýǵa qarap ustanymymyzdyń durys ekenine kózimiz jetedi.
«Almaty-akshamy», №114 (6407) 26 qyrkúıek, 2023 jyl