Álemdegi iri kúsh ortalyqtary Ortalyq Azıaǵa yqpal etý básekesine tústi. Buny ótken aptadaǵy Nú-Iorktegi samıt rastaǵandaı boldy. Qurama Shtattardyń Qazaqstandy qamtyǵan aımaqqa jiti nazar aýdarýy onyń negizgi básekelesteri jaǵynan eskerýsiz qalmaıdy. Demek, sonyń ózi aımaqtaǵy geosaıası júristerdiń tebini jańa deńgeıge shyǵady degendi bildiredi. Bundaı tusta aımaqtyń ishki tutastyǵy, aýyzbirshiligi, bir sózben aıtqanda ishki ıntegrasıasy asa mańyzdy. Baıqap otyrǵanymyzdaı, iri kúshter Orta Azıany bir ortaq geosaıası aımaq retinde qarastyryp otyr. Bul bir jaǵynan aımaq elderi úshin jaǵymdy yqpal beredi. İshki ıntegrasıanyń damýyna da óz septigin tıgizedi. Barlyq ishki-syrtqy jaǵdaılar aımaq úshin ıntegrasıany damytýdy mindettegenimen, onyń ózindik kedergileri de joq emes.
Bes eldiń de ulttyq múddesi qajetti shartta órbýde
Orta Azıa elderiniń aımaqshyldyqqa umtylysy erte bastalǵanymen tosqaýyl bolǵan syrtqy kedergileri de kóp boldy. Keńes Odaǵy ydyrǵannan keıin aımaqtaǵy tamyrlas ári baýyrlas elder ıntegrasıany damytýdy kózdedi. Óıtetini, kórshiles jaqyn jatqan elderdiń ortaq taǵdyry, ortaq máseleleri bar edi. Qazirge deıin aımaq ıntegrasıasynyń barysyn 4 kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady. Onyń alǵashqysy retinde 1991–2005 jyldar arasyn kórsete alamyz. Bul kezeńde ár el óziniń jańa memlekettiligi turǵysynan aımaqtyń ortaq damýyna jol ashatyn alǵashqy adymdaǵy ońdy isterdi bastady. Anyǵynda, Orta Azıa dál osy kezden bastap derbes geosaıası aımaq retinde atala bastady. Yntymaqtastyq uıymynyń paıda bolýy da osy alǵashqy qadamdardyń jemisti nátıjesi bolyp qaldy.
Alaıda, durys ári tıimdi baǵytta ósip kele jatqan ıntegrasıa 2005 jyldan keıingi ekinshi kezeńde keri ketti. Sebebi, bul kezde aımaqqa dástúrli yqpal etýshi Máskeý saıasaty aımaqqa belgili deńgeıde tıimsiz kúıde órbidi. Aıtalyq, Orta Azıanyń yntymaqtastyq uıymy Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa qaraı birikti de, aımaq elderi ortaq baǵyttan aıyryldy. Bul úrdisti 2017 jylǵa deıin jalǵasty deýge bolady. Buǵan qosa, sol kezeńdegi Qazaqstan men Ózbekstan basshylarynyń kózge kórinbeıtin básekesi ishki faktor retinde aımaqshyldyqqa keri yqpal etti degen kózqarastar da bar. Qalaı degen kúnde de aımaqshyldyq ıdeıasy osy tusta buralań joldar men tar soqpaqtardan júrip ótkendeı boldy.
Ózbekstandaǵy ekinshi býyn bıliktiń kórshiles elderge qaratqan ońdy saıasaty úshinshi kezeńde ıntegrasıanyń alǵa jyljýyna ózindik yqpal etti. Osymen bir ýaqytta Qazaqstan men Ózbekstannyń bastamashylyǵymen aımaq elderi basshylarynyń konsýltatıvtik kezdesýler serıasy bastaldy. Qazirge deıin bes márte ótip, keler jyldan bastap ekinshi kezeńine aıaq basqan osy kezdesý formaty túptep kelgende aımaqtyń úmitin oıatty. Jalpy jaǵynan baǵalaıtyn bolsaq, bul kezeń asa qysqa ýaqytta ótse de, aımaq elderiniń ortaq máselelerge jumylýyna ózindik septigi tıdi. Al Ýkraına jaǵdaıynan keıin Orta Azıa ıntegrasıasy jańa qarqyn aldy. Bul belgili deńgeıde aımaqtaǵy bes eldiń de ulttyq múddesine saı ári qajetti shartta órbýde. Syrtqy oıynshylardyń aımaqtaǵy belsendiligi qarqyn alǵan tusta, aımaqtyq ujymdasý da soǵan ilese damı túskeni baıqalady. Sondyqtan da sońǵy eki jyldy aımaqtyq ıntegrasıanyń jańa ári qarqyndy kezeńi dep qarastyrýǵa bolady.
Ekonomıkalyq yntymaqtastyq aımaq elderin jaqyndatady
Sońǵy jyldary aımaqtaǵy elder ishki ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytýǵa basa nazar aýdaryp keledi. Shyn máninde de aımaq elderi úshin qazir ekonomıkalyq baılanystardy jetekshi etý asa mańyzdy. Sebebi, aımaq elderi arasyndaǵy qarym-qatynastardyń saıasılanýyn ózine qaýip sanaıtyn taraptar bar. Tyǵyz ekonomıkalyq qarym-qatynastyń bolýy osy aımaqty kózdegen ınvestısıalarǵa da shabyt beretini anyq. Aıtalyq, Ózbekstan men Qytaıdyń Eýropaǵa, Reseıdiń Úndistan men Ońtústik Azıa qaraı naryq izdep umtylýy osy aımaqty kesip ótetin ınvestısıa aǵynyn qalyptastyrýda. İshki ekonomıkalyq baılanystardyń deńgeıin damytý osy ınvestısıalardy, zor ekonomıkalyq múmkindikterdi ıgerip qalýǵa, ári aımaqtyń syrtqy yqpalyn ósirýge tıimdi shart jasaıdy.
Kóbinshe, sarapshylar Orta Azıadaǵy ıntegrasıany jáne baılanysty tereńdetýge baǵyttalǵan bastamalardy Ózbekstanǵa telıdi. Iá, sońǵy jyldardaǵy Tashkenttiń bul jaǵyndaǵy bastamalary aımaq úshin tıimdi áser etýde. Biraq osy bastamalardyń kóbi derlik erterekte Qazaqstan tarabynan usynylǵan edi. Alaıda, ol ýaqyttaǵy aımaq elderiniń shart-jaǵdaıy men syrtqy jaǵdaı bul jobalardy júzege asyrýǵa múmkindik bergen joq.
Baýyrlasý bekemdelmeı, bári beker
Moıyndaýǵa týra keledi, aımaqtyq ıntegrasıany damytý degen tek saıası ortada, iri bıznes ortalarynda ǵana sóz bolýda. Al týrasynda tarıhı tamyry ortaq, irgeles elder arasynda aımaqshyldyqty qalyptastyrý tek ekonomıkalyq baılanystarmen júzege aspaıdy. Eger, mádenı-gýmanıtarlyq bastamalar arqyly baýyrlastyqty bekemdemesek, qandaı da bir ıgi bastama júzege asýy ekitalaı. Biz osy alyp aımaqtaǵy halyqtardyń uzaq ýaqyttan beri syrtqy ıdeologıalardyń áserinde bir-birine degen túsinigi alshaqtap, týystyǵy salqyndap qalǵanyn eskerýge tıispiz. Qazaqtyń ózbekke, ózbektiń qazaqqa, tájiktiń qyrǵyzǵa, túrkimenniń tájikke degen týra túsinistigin, shynaıy baýyrlastyq kózqarastaryn jetildirmeı turyp, aımaqtyq ıntegrasıanyń kedergisi alynbaıdy.
Qyrǵyz ben tájik ortasyndaǵy shekara janjaldary qazirdiń ózinde eki halyqtyń kóńilinde ulttyq senimsizdikti uıalatty. Ókinishke qaraı, osyndaı aımaqtyq ishki máselelerdi ortaq sheshýge áli de saıası jiger, aımaqshyldyq talap jetispeı keledi. Kúnnen-kúnge qyza túsken syrtqy oıynshylardyń básekesi kezinde bundaı túıtkildi túıinderdi syrt kúshterge ustatpaýdyń ózi aımaqtyń bolashaq taǵdyryna qatysty máselege aınalyp barady.
Sondyqtan mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy damytýdyń tıimdi jobalary júzege asyrylýy kerek. Aıtalyq, aımaq elderi baýyrlas elderge óz astanalarynan kóshe bere otyryp, sol eldiń ınvestorlaryn tartýy, mádenı ortalyqtaryn ashýyna múmkindik berýi, shyǵarmashylyq ujymdardyń almasýyn júzege asyrý syndy tásilderdi qoldanýǵa bolady. Bul aımaq halqynyń ózara túsinistik pen tatýlyǵyn arttyrýǵa úlken septigin tıgizedi. Túrli baǵyttaǵy belsendi áreketter birtindep aımaqtyń ortaq ekonomıkalyq jáne saıası ınstıtýttaryn da qalyptastyra bastaıdy. İshki máselelerdi ortaq retteýge qabiletti ınstıtýttar qalyptasqan jaǵdaıda 70 mıllıonǵa jýyq halqy bar aımaq álemdegi mańyzdy naryq ári yqpaldy kúsh retinde qarastyrylary anyq.