16 jeltoqsan – Táýelsizdik kúni. Elimizdiń memlekettik merekesi. Desek te, qoǵamda áli kúnge deıin osy kúnge baılanysty ortaq kózqaras qalyptaspady. Bireýlerge bul bozdaqtarǵa taǵzym eter qasterli kún, keıbireýler úshin merekelik demalys kúni. Endigi bir top ókilderi «biz táýelsizdik úshin kúrespedik, bizge ol ózdiginen keldi» dep topshylaıdy. Mundaı san túrli pikirler nege paıda boldy? Osy saýaldarǵa jaýap izdep kóreıik.
AZATTYQQA EŃ ALǴASH QAZAQ HALQY UMTYLǴAN
Qazaqstannyń qazirgi zaman tarıhyn 1986 jyldan bastaǵan oryndy. Sebebi, dál sol jyly halqymyz ulttyq sana-sezimi bar ekenin álemge pash etti. 16-17 jeltoqsanda bolǵan oqıǵalar azattyqtyń alǵashqy ushqyny bolyp tarıhta qaldy. Sarapshylar arasynda zamanaýı tarıhymyzdy Alash qozǵalysynan bastaý kerek degen pikir de bar. Bul pikirmen kelispeske bolmas. Dese de, 1986 jylǵy oqıǵalardyń orny bólek. Alash qozǵalysy kezinde negizgi qozǵaýshy kúsh saıası-ekonomıkalyq elıta bolsa, jeltoqsanda halyqtyq sıpat aldy.
Ulttyq sana-sezimniń jaryqqa shyǵýyna ne túrtki boldy? Bul suraqqa túrli jaýap bar. Biri jastar óz erkimen ortalyq bılikke qarsy shyqty dese, ekinshileri arandatýshylyq boldy deıdi. Shyndyǵynda, 1985 jyly búkilodaqtyq saıası reforma respýblıkalardaǵy sónip qalǵan alaýdy tutatty. Bir qyzyǵy, KSRO aýmaǵynda alǵashqy narazylyq Qazaqstan aýmaǵynda oryn aldy. Bul Jeltoqsanda bolǵan jastardyń narazylyǵynyń qanshalyqty mańyzdy ekenin kórsetedi. Sondyqtan táýelsizdikke eń alǵash qazaq halqy umtyldy dep aıta alamyz.
Al «biz táýelsizdik úshin kúrespedik, bizge ol ózdiginen keldi» degen pikir qaıdan paıda boldy? Birinshiden, uzaq ýaqyt boıy jeltoqsandaǵy narazylyq ıdeologıadan tys qaldy. Iaǵnı saıası baǵa berilmedi. Ekinshiden, saıası elıta KSRO- nyń sońǵy jyldary táýelsizdik máselesine kelgende kibirtiktep qaldy. «Temirdi qyzǵanda basý» qaǵıdasy oryndalmady. Úshinshiden, saıası elıta úshin táýelsizdik jylnamasyn azamattyq belsendilikpen bastaý tıimsiz boldy.
MEMLEKETTİLİKTİŃ SAIASI-QUQYQTYQ NEGİZDERİNİŃ BİRİ
«Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zań 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldandy. Qujat 18 baptap turady. Kólemdi bolmasa da elimizdiń qazirgi zaman tarıhynda mańyzdy oryn alady. Sebebi, alda qabyldanǵan 1993, 1995 jylǵy konstıtýsıalarǵa negiz boldy. Egemendik týraly deklarasıany qosa alǵanda, 4 qujat memlekettiliktiń saıası-quqyqtyq sıpatyn belgiledi.
Árıne, atalmysh qujattardyń mazmun jaǵynan erekshelikteri boldy. Basty erekshelik, saıası júıeni qurý mehanızmderinen kórinis tapty. Egemendik týraly Deklarasıa, Táýelsizdik týraly Konstıtýsıalyq Zań men 1993 jylǵy Táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy Konstıtýsıasynda parlamenttik-prezıdenttik saıası júıe qurý kózdelgen. Bul qujattarda Joǵarǵy Keńes ózge bılik tarmaqtaryna qaraǵanda yqpaldyraq edi.
Táýelsizdik týraly zańdy taldasaq, mańyzdy dúnıelerdi kóremiz. Mysaly, qujattyń 9-babynda bylaı dep jazylǵan: «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik ókimet bıligi bul bıliktiń zańdyq, atqarýshy jáne sot bıligi bolyp bólinýi prınsıpin basshylyqqa ala otyryp qurylady jáne júzege asyrady». Bul zańda bılik bólinisi qaǵıdasynyń saqtalǵanyn kórsetedi.
Bılik bólinisi saqtalǵanymen, Joǵarǵy Keńestiń saıası yqpaly basymdaý boldy. Halyq atynan Joǵarǵy Keńes pen Prezıdent sóıleı aldy. Prezıdent ınstıtýty Úkimetti basqaratyn Premer-mınıstr laýazymymen teń boldy. Ýaqyt óte kele júzege asqan saıası reforma nátıjesinde Prezıdent ınstıtýty nyǵaıyp, úsh bılik tarmaqtarynan da joǵary kóterildi. Keıin 2022 jyly bastalǵan saıası reforma nátıjesinde Parlament róli artyp, prezıdenttik-parlamenttik nysandaǵy basqarýǵa kóshý úderisi bastaldy.