(Aqyn Tumanbaı Moldaǵalıevtyń esteliginen)
Jyldar ótip jatty. Jazýshylar Isa Baızaqovtyń elý jyldyǵyn Jazýshylar odaǵynda atap ótti. Muhań sol jınalysqa kelip, sóz sóıledi.
– Isa sýyrypsalma aqyn edi. Bir kúni restoranda otyryp, oǵan: «Qazir ólgen kisiniń jan dúnıesin aıtyp, sol ólgen kisi bop óleń aıtshy», – dedim. Isa zaýlap jóneldi. Men beıne qyrannyń kókke qanat sermegenin qyzyqtaǵandaı, aqynnan kóz almaı otyryp qappyn, – dedi Muhań.
Biz Muhańnyń ózinen kóz almaı, aýzymyzdy ashyp otyryp qappyz.
***
İlıas Jansúgirov aqtalǵan soń, sol kisiniń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan kesh ótti. Muhań bul joly da İlıas týraly tolǵana sóıledi.
– 1928 jyly İlıas ekeýmiz Jetisýdyń taýlaryn araladyq. Eki aıdaı birge júrdik. İlıas «Jetisý sýretterin» sonda jazdy. Ol úlken aqyndyǵyna qosa tamasha ánshi edi. At ústinde kele jatyp ánge basady. Al men keremet tyńdaýshymyn. Aýzymdy ashyp tyńdaımyn da otyramyn, – dedi Muhań, júzi jadyrap.
Men ishteı: «Tyńdaýshynyń da keremeti bolady eken-aý», – dep oıladym. Jıylys tórinde İlekeńniń jary Fatıma Ǵabıtova jylap otyrdy.
***
Keıin İlıas aǵanyń bir tomdyǵyna redaktor bolǵanymda, Fatıma apaıdyń uzaq áńgimesin tyńdaǵanym bar.
– Muhtar İlıastyń keshinen keıin maǵan kelip: «Sen İlıasty júregińnen shyǵara almaǵan ekensiń-aý. Biz sizdiń júregińizge kirdik dep beker oılappyz», – dep ókpelegen, – dedi Fatıma apaı.
– Taǵdyr degenin istedi. Muhtardan týǵan Muratym ósip keledi. Men Muhtardy da óz qalaýymsha jaqsy kórgem. Sońǵy operasıasyna bararda jurt aeroportqa shyǵaryp salýǵa tartqanda, ol mashınasyn burǵyzyp, bizdiń aýlaǵa kirdi.
– Fatıma, kórisemiz be, kórispeımiz be, bilmeımin. Azynaýlaq dáýren keshtik. Jolyqpasaq, qosh saý bol, – dedi.
Men baqshany baptap júrgen edim.
– Seni alatyn ajal joq, saý bol, – dep salqyn qoshtastym. Ol sharbaqtyń esigin óz qolymen japty da, mashınasyna mindi. Men baıǵus ony sońǵy ret kórip turmyn dep oılasamshy, – dep aýyr kúrsindi Fatıma apaı.
Sodan keıin ol Muhtar men İlıastyń nıettes, kóńildes dos bolǵanyn aıtty.
– Muhtar orys tiline asa jetik edi ǵoı. İlıas Pýshkınniń «Evgenıı Onegınin» aýdarǵanda, Muhtarmen kóp aqyldasty. Obaly neshik, Muhtar İlıastan kómegin aıaǵan joq, – dedi.
***
1959 jyldyń sáýir aıy. «Abaı joly» epopeıasy Lenın syılyǵyn alatyn kez. Bul másele Máskeýde sheshilip qoıylǵan bolýy kerek. Qazirgi bas poshta ǵımaratynyń janyndaǵy KazGÝ-diń úlken aýdıtorıasyna ádebıetshiler jınaldy. Muhań sózge shyqty. «Abaı» epopeıasynyń jazylý tarıhyn, sol jolda kezdesken qıyndyqtardy tolǵady.
– Abaı – kún sıaqty. Ol sendermen birge júre beredi. Endi bes-on jylda Áýezov bul dúnıede bolmaıdy. Biraq «Abaı» romany qazaqtyń kitaby bop, ózderińniń qoldaryńda qalady, – dedi.
– Romannyń birinshi kitabynyń sońynda Abaı Semeıge oqýǵa attanyp edi. Sol shynardy tórtinshi kitaptyń sońynda naızaǵaı túsirip qulattym. Sony zerttep júrgen synshylardyń birde-biri baıqamaǵanyna ókinem, – dedi Muhań.
Kóp ótpeı Muhań Lenın syılyǵyn aldy. Jazýshylar odaǵynda jınalys ótti. Jınalysty Ábdilda Tájibaev basqardy. Jazýshy:
– Endigi syılyqty aqyndardan Ábdilda, Taıyr alǵany jón. Osy joly usynylyp ótpeı qalǵanmen, keleshekte bul syılyqty Juban men Tahaýı alsa, qýanam, – dedi.
***
1957 jyldyń 28, 29 qyrkúıegi. Muhańa úkimet Lenın ordenin berdi. «Qazaq ádebıeti» gazeti Áýezovke túgel bir nómirin arnady. Jazýshylar odaǵynda saltanatty kesh ótti. Sábıt Muqanov baıandama jasady. Máskeýden Konstantın Sımonov, Pavel Antokolskıı, Kıevten Oles Gonchar, Ózbekstannan Ǵafýr Ǵulam, Qyrǵyzstannan Aaly Toqambaev, Túrikmenstannan Berdi Kerbabaev – bári keldi. Bul keshte men ózimdi keremet qanattanǵandaı sezindim.
Sol saltanatty keshten keıin Muhań men úshin máńgi esten ketpes tulǵa bolyp qaldy.
***
1960 jyldyń 26 dekabri esimde. Ol ádebı kúndi tipti umyta almaspyn. Ádebı jınalys jastar poezıasyńa arnalyp edi.
Jınalysty jap-jas Ábish Kekilbaev basqaryp otyrdy. Ábdilda aǵadan keıin sóz kezegi Muhańa tıdi. Muhań óziniń «tolmaǵan Tolstoılar, shala Shekspırler» dep sóıleıtin ataqty sózin sóıledi. Muhań «Jas qanat», «Jyrǵa sapar» jınaqtary boıynsha sol kezdegi qazaq óleńine baǵa berip sóıledi. Jańa, jas poezıadan kóp úmit kútetinin aıtty. Tilegen Shopashev, Saǵı Jıenbaev, Qadyr Myrzalıevtermen birge meniń de esimimdi atap, óleńderimizge jyly-jyly maqtaý sózder aıtty. «Jyl kelgendeı jańalyq sezinemiz» degen atpen ustazdyń sózi sál qysqaryp, «Lenınshil jas» gazetine jarıalandy. Ádebıettiń qamqorshysynyń, qazaq ádebıetiniń qolbasshysynyń, uly jazýshynyń, uly ádebıet ǵalymynyń bul jurt aldyna shyǵyp sóılegen sońǵy sózi ekenin kim bilipti onda. Muhań bir túrli jınaqy, bir túrli qýnaq sıaqty edi. Onyń sańqyldaǵan meıirimge toly daýsy áli kúnge qulaǵymda! Ol ǵasyrdan ǵasyrǵa ketken qazaq halqymen birge jasaı beretin jarqyn daýys. Ol qazaq halqyn dúnıege alǵash tanystyrǵan tarıhymyzdyń daýsy. Óziniń uly ustazy Abaımen birge jasaı beretin, óshpeıtin daýys. Ol Muhań arqyly estilgen qazaǵynyń qulaǵyna sińetin jaratýshynyń óz daýsy.
Biz osyndaı qazaqty, qazaqtyń qamyn oılap qartaıǵan, qazaqtyń rýhanı kúni bola bilgen, kezinde halqynyń úni bola bilgen uly perzentin kórip qalǵanymyz úshin ózimizdi baqytty sezinemiz.
***
1961 jyldyń kókteminde ýnıversıtettiń bir zalynda balalar ádebıetine arnalǵan respýblıkalyq jınalys boldy. Baıandamany baıaǵy maıtalman aqynymyz, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń ekinshi hatshysy Ábdilda Tájibaev jasady. Jınalys tórinde taǵy da mańdaıy jarqyrap Muhtar aǵanyń ózi otyrdy. Ol kez – Áýezov qatysqan jıynnyń bári úlken mán, maǵynaǵa ıe bolǵan kez. Basqa eshkim kelmesin, tek Áýezov kelsin jıynǵa. Sol jıynnyń órkeni ósip, shyraıy kiretin. Áýezov qatysqan toılardyń bári de uly toı bolyp sanalatyn. Úzilisten keıin zalǵa kirer jerde Muhań tur eken. Basqa joldastarymmen birge kep ózi qolyn sozǵan soń men de Muhańnyń qolyn aldym. «Amansyń ba, Tumanbaı, haliń qalaı?» – dedi Muhań maǵan asa bir jyly shyraımen qarap. Meniń júregim qeýdeme syımaı ketti. Ne jaýap aıtqanym esimde joq. Muhań meni tanıdy eken-aý degen maqtanysh búkil jan júregimdi bılep aldy.
Sol kúngi baqytymdy men áli kúnge óleń joldaryna túsire almaı júrmin. Muhań dúnıeden ótkennen keıin kóp jyldan soń Ánýar Álimjanov Muhtar aǵamen barǵan Dúıshenbi saparyn jazypty. Sonda Muhtar aǵa Ánýarǵa qazaq poezıasyn bıikke kóteretin ekeýdiń biri Tumanbaı dep men týraly kóp-kóp jyly sózder aıtypty. Men buǵan da qýandym, árıne.
***
1961 jyl 31 maı kúni tús kezinde Jumaǵalı Saındy qalalyq zıratta jerledi. Qaraly jıyndy Sábıt Muqanov basqardy. Jurttan bólekteý Muhtar aǵa turdy. Júzi asa muńdy eken. Ol kisiniń qasyna Saparǵalı Begalın, Hamıt Erǵalıevpen birge men de baryp sálem berip turdyq. «Jaqynda Máskeýge júrem», – dedi Muhań. «Qarnymda bir «polıv» degen paıda bolypty, sony sylǵyzam», – dedi Muhań.
«Muha, pyshaqqa kóp áýes bolyp kettińiz-aý, sol qurǵyrdy bylaı da emdeýge bolmas pa eken», – dedi Hamıt aǵa. «Ol bir sylyp qana tastaıtyn jeńil dúnıe, qorqatyn eshnárse joq», – dep Muhań pyshaqqa túsýge bekingenin aıtty. Anadaı jerde Muhańnyń qara «Volgasy» turdy. Sálden keıin sol «Volgaǵa» minip jańaǵy úsh kisi Almatyǵa qaraı tartty. Eki aǵamyz Almatyda qalyp qoıyp Muhań óz «Volgasymen», qara bedeýimen dúnıeni jalǵyz aralap kete barǵan sıaqty. Óıtkeni, men ol kisini sodan beri esh jerden ushyrata almadym. Meniń Mutar aǵam ólgen joq, tiriler arasynda óziniń oıly, nurly qalpymen ketip bara jatyr.
Tek sońyna qaraýǵa murshasy joq. Áıtpese, bir kezdegi ózi sıaqty alpysty alqymdaǵan shákirti maǵan kezi túser edi Muhańnyń.
Kultoleu Mukash-tyń FB paraqshasynan
