Ulttyq dástúr
Qazir elimiz boıynsha soǵym maýsymy bastalyp ketti. Etsiz dastarhanyn elestete almaıtyn qazaq úshin bul – qonaq shaqyryp, et súrlep, qazy aınaldyratyn ýaqyt. Ejelden tórt túlik maldy baptap, etin jep, sútip iship, tirshilik etken halqymyz soǵym soıýdyń, etti saqtaýdyń jón-josyǵyn jaqsy bilgen.
Qazaq halqy úshin soǵymnyń eti – bereke-birliktiń asy. Halqymyz tórt maýsymda da soǵym soıady. Alaıda, qysqa salym soıylatyn túıe, jylqy, sıyr sekildi iri qara malyn kúzde semirtip, aldyn ala ázirlegen. Soǵymbasy – qazaqtyń erekshe dástúrleriniń biri. Soǵym soıarda búkil týǵan-týys bas qosyp, kórshi-qolań shaqyrylyp, úlkenniń batasy alynady. Baı-qýatty adamdar soǵym soıǵanda etti kedeı-kepshikke taratyp, úlken saýap alǵan.
«Soǵymdy soıǵannan keıin qýyrdaq qýyryp, qonaq shaqyrady. Bastapqyda soǵym soıyp bergenderdi qonaq etip kútse, keıin týǵan-týystardy, kórshilerdi, dos-jarandardy, aǵaıyndardy qonaqqa shaqyrady. Negizinen, soǵymnyń ár jiliginiń óz ıesi bar. Qazaq kezinde týystarǵa, kúıeý bala men kelinderge soǵymnyń bir bóligin saqtap, asyp qoıǵan nemese sol sybaǵany berip jiberetin bolǵan jáne ol maldyń súıegin tastamaǵan, jerge kómip tastaǵan. Bas súıekterdi bıikke ilip qoıǵan», – deıdi etnograf Bolat Bopaıuly.
Bas tartý jaıly bilesiz be?
Qazaq saltynda syıly qonaqtar men alystan arnaıy kelgen qurmetti kisilerge bas tartý – olardy qadir tutýdyń bir belgisi.
İri qara maldyń bas terisin sypyrady. Qoıdyń, eshkiniń basyn, keıde sıyrdyń da basyn úıitedi, sodan soń jaqsylap jýyp tazalaıdy. Jaǵyn bóledi, tisterin qaǵady. Jylqy men túıeniń basyn buryn ata-babalarymyz bólmeı asqan. Óıtkeni, bul ekeýin qazaq qasıetti, kıeli mal dep eseptegen. Al sıyrdyń basyn ekige bólip asady. Bedeldi, elge syıly kisilerge eshki soımaıdy, eshkiniń basyn tabaqqa salyp usynbaıdy. Basty qonaqtarǵa usynǵanda tabaqqa salyp, tumsyq jaǵymen aparady. Pyshaqty sap jaǵymen usynady. Bas ustaǵan kisi onyń quıqasyn, etin, kózin, qulaǵyn árbir adamǵa úlestiredi de, bir kózin qaldyryp úı ıesine beredi. Bir qyzyq ǵuryp bar: ol qansha qurmetti, jasy úlken kisi bolsa da, ákesi bar bolsa, bas ustamaıdy. «Bas ustasa, ákesi ólip qalady» degen yrym bar qazaq halqynda. Bastyń rásimi aıaqtalǵansha, et te týralyp bolady. Tamaqty ádette syıly qonaq nemese jasy, joly úlken adam bastap jeıdi.
Súr ettiń dámi tańdaıdan ketpes
Jas ettiń quramyna qaraǵanda súr ettiń dárýmenderi qunarly bolady. Qazaq halqy etti súrleýdiń birneshe tásilin qoldanǵan.
Qaryn-súrme. Bul tásil – etti qarynǵa tyǵyp saqtaý arqyly júzege asady. Soǵym kezinde et qoryn molaıtý úshin sıyrdyń nemese qoıdyń eti tuzdalyp, sol kúıinde qarynǵa salynady. Mundaı ettiń qan-sóli ózine sińip, qys aıaǵyna deıin qatyp jata beredi. Keı jerlerde etti kúbige, aǵash bóshkege salyp tuzdaıdy da, saqtap, qajet kezinde jibitip ala beredi.
Tuzdap súrleý. Soǵymnyń surpy eti ǵana emes, qazysy men qartasy, jaly men jaıasy, omyrtqasy men tós eti de súrlenedi. Ońtústik, batys óńirdegi qazaqtar etti ystamaı, tuzdap qana súrleýdi ádetke aınaldyrǵan. Súrleýdiń osy sońǵy túri – etti kún kózine tıgizbeı, salqyn jerde keptirip alý. Súrlengen et úsimeıdi, borsymaıdy, dámdi bolady.
Ystap súrleý. Etti bulaı súrleýde sarǵyshtaý tútin jasaıdy. Ot lapyldap janbaı, jaı ǵana byqsıdy. Sosyn syryqtarǵa asylǵan etterdi shoshala ishinde uıytqyǵan tútinde ystaıdy. Ystap súrlenetin et onsha qalyń qaqtalmaı, birine-birin tıgizbeı, arasyna jel, tútin erkin tıetindeı etip iledi de, ystaıdy. Et ábden tobarsyǵan kezde arnaıy shoshalaǵa aparyp, qaıta iledi de, tútin salyp, esigin jaýyp tastaıdy. Tútin kóp salynsa, et dámsizdenip, qurym tatyp ketedi. Sol sebepti, belgili mólsherde ǵana ys sińiriledi.
• Qaınatyp alyp keptirý. Et súrleýdiń bul túri jazda paıdalanylady. Etti juqalap qaqtaıdy, kıiz úıdiń irgesinde, kóleńkeli orynda shybyn qondyrmaı, negizinen, keshki salqynda ilip qoıady. Jas etke tuz sińgen soń, ony qazanda bir qaınatyp alyp, keptiredi. Jazda shybyn qonbas úshin, etke kúnbaǵys nemese maqta maıyn jaǵyp, qara burysh sebedi.
• Qardyń astyna kómý. Jas etti qardyń astyna kómip tastaıdy, qar erimeı turyp qaıta qazyp alady. Mundaı et óziniń bastapqy jas qalpyn saqtap, jańa soıǵandaı bolady. Bul ádisti kóbinese jylqyshylar qoldanǵan. Jalpy, soıylǵan etti buzbaı, tutastaı qar astyna tastasa, tipti jaqsy.
• Un ishinde súrleý. Quda-qudaǵı tárizdi týǵan-týystar soǵymnan aýyz tımese, olardyń sybaǵasy (jal, jaıa, qazy, qarta, shujyq, omyrtqa, maıly et) qaptaǵy unnyń ishine tereńirek salynyp, ortasynan unǵa jýylǵan taza som temir shanshyp qoıylady.
Maldy úıitip saqtaý. Soǵymǵa jylqy, sıyr, túıe soıa almaǵandar bir-eki isegin (qozy kezinde tarttyrylǵan erkek qoıyn) nemese búıregi biteý taıynshasyn soıyp, terisin sypyrmaı, úıitip alyp saqtaıdy. Bir maı, bir etpen, terisimen aralasyp pisken et óte dámdi bolady.
Tabaq tartý retin bile júrińiz!
Ata-babalarymyz qonaqtardyń mártebesine qaraı tabaq tartýǵa asa mán bergen. Ár qonaqtyń tabaǵyna kádeli músheler salynady.
Bas tabaq
Bas tabaqqa bas, jambas, omyrtqa, qazy-qarta, jal, jaıa sıaqty kádeli músheler salynady. Basty qonaqtyń eń jasy úlkeni nemese onyń usynýy boıynsha basqa bir bedeldi kisi ustaıdy.
Syı tabaq
Syı tabaq negizinen qudalyq rásim kezinde tartylady. Bas, jambas, basqa da kádeli músheler qonaqtyń jasyna, týystyq qatynasyna qaraı salynady.
Orta tabaq
Orta tabaqqa asyqty jilik, ortan jilik, keıde jambas ta túsedi.
Aıaq tabaq
Aıaq tabaqqa kári jilik, jaýyryn, kúń jilik sıaqty ettiń basqa da músheleri salynyp, aýyl adamdaryna qoıylady.
Kúıeý tabaq
Kúıeý tabaqqa bir san jilik (asyqty jilik) pen tós salynady.
Kelin tabaq
Kelin tabaqqa ultabar jáne júrek salynady.
Qyzdar tabaǵy
Qyzdar tabaǵyna júrek, búırek salynady.
Qudaǵılar tabaǵy
Jambas nemese asyq jilik pen súbe, jaq qudaǵılar tabaǵyna salynatyn negizgi músheler.
Ázirlegen Aınur SENBAEVA.