11 shilde - oıshyl aqyn, aǵartýshy, fılosof Shákárim Qudaıberdiulynyń týǵan kúni. Aqshamnews.kz tilshisi ǵulama týraly siz bilmeıtin derekter men onyń naqyl sózderin jınap shyqty.
Qazaq rýhanıatynyń alyp tulǵasy, Abaı dástúrin jalǵap, ultqa oı salǵan Shákárim Qudaıberdiuly 1858 jylǵy 11 shildede Shyńǵystaýda dúnıege kelgen. Búginde bul jer - Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Abaı aýdanyna qarasty Keńbulaq mekeni.
Shákárimniń ákesi - Qudaıberdi Qunanbaıuly, ıaǵnı uly Abaıdyń týǵan aǵasy. Qudaıberdi jastaıynan óleń men ónegeni boıyna sińirip ósken, el ishinde abyroıly adam bolǵan. Biraq ókpe aýrýynan erte qaıtys bolady. Sol kezde Shákárim nebári jeti jasta edi. Osydan keıin jas balany Abaı óz tárbıesine alady.
"Jalynalyq Abaıǵa, júr baralyq" dep aǵasynyń jolyn qýa bilgen Shákárim keıin búkil qazaqty Abaıǵa erýge shaqyrǵan alǵashqy izbasar boldy.
Bilim men eńbek - ómirlik qaǵıdasy
Shákárim - tek aqyn emes, ensıklopedıst ǵalym. Arab, parsy, orys tilderin meńgerip, shyǵys pen batys ádebıetin oqyp, olardan úzdik aýdarmalar jasady. Hafız, Fızýlı, Pýshkın, Tolstoı shyǵarmalaryn qazaqqa tanytty.
Ol tek oı eńbegimen shektelmeı, dene eńbegin de jan rahatyna balaǵan. Qolynan balta da, qalam da túspegen tulǵa bolǵan. Qysta ot jaǵýdyń jańa tásilin úıretip, sym arqyly aýyldar arasyn baılanystyrýǵa tyrysqan, dári-dármekten habary bar, alǵashqy kómek kórsete alatyn saýatty adam retinde de tanyldy.
Shákárimniń shejiresi men saıahaty
1905 jyly ol qajylyqqa baryp, Mekke men Mysyrdy, tipti Parıj kitaphanalaryn aralaıdy. Bul sapar aqynnyń dúnıetanymyn tereńdete tústi.
1911 jyly "Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi" atty eńbegi jaryq kórip, Alash zıalylary arasynda zor yqylasqa ıe bolady. Shákárim keıin Alash qozǵalysynyń sot júıesinde de qyzmet etken.
Qýǵyn, qasiret jáne qaıǵyly qazasy
Keńestik kezeńde "buqara halyqqa qarsy shyqty" degen jalǵan aıyppen aqyn oqshaýlanyp, keıin Shyńǵystaý kóterilisin uıymdastyrdy degen jalamen 1931 jyly NKVD tarapynan atyp óltirildi. Onyń súıegi qudyqqa tastalyp, 30 jyl boıy umyt qaldy. Tek 1961 jyly uly Ahat ákesiniń súıegin Jıdebaıǵa, Abaı zıraty qasyna jerledi.
1958 jyly Shákárim resmı túrde aqtaldy. Al 1988 jyly Qazaqstan Kompartıasy ony tolyq aqtaý týraly sheshim qabyldady. Búginde Shákárim murasy - ulttyq qundylyq. Onyń "Úsh anyq", "Qalqaman-Mamyr", "Láıli-Májnún" sıaqty týyndylary qazaq rýhanıatynyń altyn qorynda.
Shákárim - Abaı jolynyń jalǵasy ǵana emes, óziniń dara súrleýin salǵan oı alyby. Ol qazaqtyń kim ekenin, qaıdan shyqqanyn, qaıda bara jatqanyn óz dáýirinde-aq oılap, soǵan qalamymen jol siltedi. Búginde onyń murasy jas urpaq úshin temirqazyq bolýǵa tıis.
Shákárim Qudaıberdiniń naqyl sózderi
- Keı adamnan ıt ilgeri, dostyqty umytpaıdy, adal qyzmet etedi.
- Shyn dos - jaqsylyqty umytpaǵan dos.
- Meıirim, ynsap, ádilet, adal eńbek, taza júrek, tatý dos - ómirińde ókindirmes qasıetter osylar.
- Aqyl - ólsheýsiz jaryq nur.
- Jan tán qamyn jep tynyshtyq tappaıdy.
- Eki jýan syımaıdy jer júzine - toǵyz kedeı sıady alashaǵa.
- Sókkeniń bolsyn - súıgeniń, dostyǵyń bolsyn - kúıgeniń.
- Júregi taza adam qıanatqa barmaıdy.
- Anyq baq: kirsiz aqyl, minsiz sóz, adal eńbek.
- Ózimshildiń ishi - tar, oıy - shartyq.
- Abaı - aqyl darıasy.
- Adam úshin eńbek et.
- Nadandardyń sógýi aıyp emes.
Juqpaıdy eken aıtqan sóz,
Ǵylymy joq nadanǵa.
Sańyraý men nadanǵa,
Estile me qur aıqaı.
Emdelmegen adamǵa,
Em bola ma qur oıbaı.
El qulaǵyn, kózin ash,
Oqý oqyt, ǵylym jaı.
- Ras sózge - egespe.
- Bilý, naný, unatý - aqyl isi.
- Til - bulbul, sóz - bulaq.
- Ótken baq - ókinish.
Meıirim, ynsap, ádilet,
Shydam, shynshyl, haraket,
Túp qazyǵy - aq nıet.
- Júregińdi nurmen jý.
- Ótiriktiń tilin tıa almaǵan adam - adamdyqtyń yndynyn tıa almaıdy.
- Men zıany tıer dep kúdiktengen kisime jyly júzben qaraımyn: munym - pishinimmen aıtqan ótirik.
- Men tarydaı jaqsylyq qylsam, taýdaı zulymdyǵymdy jasyrǵaly qylamyn: sóıtip júrip adam atanýǵa uıalmaımyn.
- Qyzyl gúlge qyzyǵyp saıraǵan bulbul - gúl solaryn bilgende zarlamaı qaıtsin?
- Tereń oı, túzý tájirıbesi bar adam ǵaıyptan habar beredi - áýlıe degen sol bolsa kerek.
- Eger aqylym da, janym da menimen birge jolyǵatyn bolsa - onda men janyp-óshken ot qanamyn: dúnıeni órtesem de, meni eshkim jazalaı almaıdy.
- Dúnıege qyzyǵatyn kózimdi topyraq baspaı turyp, beınetten qutyla almaımyn: osynsha tátti kóretin ómirden góri tatpaı turyp ashshy degeng ólim jaqsy bolsa kerek.
- Men jastyqta balalyqqa qyzyqtym, odan bozbalalyqty baq dep bildim. Odan ári adamshylyq atty baqqa qyzmetker boldym. Aqyrynda baqqa qul boldym. Sebebi, jasaǵan saıyn aldyńǵy buzylyp, artqy baq túzý syqyldandy. Tendi oılasam: ólmegim haq. Já sol baqtarymnyń eń jaramdysyn ustap qana ólgennen basqa ne bar dep oılajdym. Baıqasam: jas bala kúnimdegi baǵymnyń artyǵy joq. Sebeb - qaıǵy da joq, ar-ımannan taıǵyzatyn isi de joq.
- Shyn baq - ata-ananyń mahabbaty men balalardyń taza júreginde.
- Adamnyń bul dúnıede, bul tabıǵatta joq nárseni oılanýynyń ózi múmkin emes, bolýǵa múmkin isti ǵana oılaı alady. Bul - bir. Ekinshi - sol qıal, bolmaıtyn nárse dep otyrǵanymyz ulǵaıtylyp, ózgertilip, aýystyrylyp aıtylǵan bolashaq bolýy múmkin.
- Bireýler adam ómiri jaratqan ıesin tanýmen túzeledi dese, keıbireýlern úkimet joıylsa, árkim óz betimen ómir súrse túzeledi deıdi. Al endi bireýler oqý-bilimmen, halyqty aǵartýmen adam ómiri túzeledi dep oılaıdy. Taǵy bireýler baı-kedeıdi teńeýmen túzeledi dese, bireýler tárbıemen túzeýge bolady deıdi. Bizdińshe, bulardy jekeleı alǵanda, eshqaısy da adam ómirin túzeı almaıdy.
- Oqý-bilim úırengen adam ónerli keletini ras. Biraq ony qandaı iske, qaı maqsatqa jumsamaq? Úırengen ǵylymymen túrli qarý jasap, ýly gazdar taýyp, basqa adamdarǵa ań esebinde oq atyp, álsizdi qul etip, jerdiń betin adam qanyna bóktirýshiler de bar ǵoı! Eń ónerli, bilimdige sanalatyn Amerıka, Anglıa elderine qarańyz.
- Baı men kedeıdi teńeý, baıdyń malyn kedeıge bólip berý - kedeıdi erinshektikke, eńbeksiz mal tabýǵa daǵdylandyryp jiberetin jol.
- Meıirimdilik, mahabbat, qaıyrymdylyq pen adaldyq aq júrekten shyǵady.
- Arly, aqyldy adam qıanat, zorlyq jasamaıdy, ózimshildik pen maqtandy súımeıdi.
- Júsip: Láıliniń anyq nuryn kórem deseńiz, meniń kózimmen qarap, meniń júregimmen sezingeısiz.