Semeı ormanyn órt alyp, Abaı jeri tútekke oranyp, qaraly eldiń qabyrǵasy sógilgendeı boldy. «Órisińdi órt jaılady ma» degen osy da, qapıada 14 azamatymyzdan aıyrylyp, azaly kúnde aıbyndy Týymyz tómen túsirildi. Ne degenmen, tar soqpaqta tóselgen, tarǵalań jolda da taıpalǵan, basynan san zulmatty ótkerip, taǵy da eńsesin tiktep kelgen el emespiz be. Áýelgi salǵyrttyq pen qapylysty ashyna synap, jurt bolyp jumylyp tilsiz jaýmen aıanbaı-aq aıqasyp jatyrmyz. Kórshige qol artpaı, aǵaıynǵa júk salmaı, óz kúshimizben de apatty aýyzdyqtap shyǵatyn kún de alys emes. Áıtse de, sońǵy jyldarda tilsiz jaýdyń tý syrtymyzdan tıip, eldi ábigerge salýy jıilegeni belgili. Ár rette dala órtiniń aýqymy keńeıip bara jatqanyn da baıqadyq. Bul bizge máseleni álemdik masshtabta qarastyryp kórýdi mindetteıtindeı.
Álemde órt qaýpi kúsheıgen
Baqsaq, sońǵy on jyldyqta meıli tabıǵı, meıli adamı sebepten paıda bolǵan dala órtiniń jalpy áseri tutas jahanda kúsheıe túsken eken. BUU Qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi baǵdarlamasynyń (IýNEP) málimetine qaraǵanda, álemniń kóptegen elinde paıda bolǵan órtter aýqymy, janý uzaqtyǵy men qarqyny jaǵynan burynǵymen salystyrǵanda áldeqaıda kúsheıgen. Bunyń ózi jaı kúnde jalpy kópshilik mán bere bermeıtin jahandyq klımat ózgerisiniń qanshalyqty salmaqty ekenin bildiredi. Eń jamany – orman ne dala órtteri men klımattyń jylynýy birin-biri kúsheıtip, birin - biri asqyndyryp otyratyn qubylystar.
Jahandyq Qalpyna keltirý qory: Dala órtterine qatysty tereń ǵylymı zertteý júrgizgen atalǵan uıym mamandary 1952, 1972 jáne 1992 jyldardaǵy statısıkalyq málimetterdi 2022 jylǵy nátıjelermen salystyryp, adamdardy tańqaldyratyn derekterdi alǵa tartady. Zertteýdiń jalpy qorytyndysy «Qazirgi órt burynǵy órtten ózgerek» degenge saıady. Qazirgi dala, orman órtteri burynǵyǵa qaraǵanda ońaı paıda bolyp, qarqyndy janyp, uzaq ýaqytqa sozylady. Ári adam ómiri, klımat ózgerisi, sondaı-aq, áleýmettik-ekonomıkalyq keri áseri de aýyrlaı túsken.
- 2022 Brazılıanyń Amazonka ormanyndaǵy órt sońǵy 12 jyldaǵy eń joǵary shekten asyp ketken.
- Al 2022 jyldyń jazynda EO men Ulybrıtanıadaǵy orman órtterinen kómirtegi shyǵaryndylary 2007 jyldan bergi eń joǵary deńgeıge jetti.
Bul jyldaǵy dala órtine baılanysty ondaǵan myń adam evakýasıalanyp, órt sóndirýshilerdi qamtyǵan ondaǵan adam kóz jumǵan. Nazar aýdararlyǵy, osy jyly keminde 7 eldiń astanasynda 40 jyldaǵy eń joǵary temperatýra tirkelgen.
Eýropalyq orman órtiniń aqparattyq júıesi (EFFIS): Ózine múshe 43 elde (EO elderi, Soltústik Afrıka men Taıaý- Shyǵystaǵy birqatar elderdi qamtıdy) 2010–2019 jyldar arasynda ár jyly orta eseppen 424 000 gektar aýmaq órtenip ot y r ǵ a n . A l 2 0 2 0 j y l y Ho r vat ı ıa , Nıderlandy, Polsha, Rýmynıa jáne Túrkıa qatarly elderde órt sharpyǵan aýmaq burynǵy ortasha kólemnen asyp túsken. M ú sh e l i g i n d e g i 4 3 e l d i ń t a r ı h y m e n qarastyrǵanda órt sırek oryn alatyn aýmaqtardaǵy apattar sany tańqalarlyq deńgeıde jıilegen.
Apattyq fılantropıa ortalyǵy (CDP) jarıalaǵan Soltúsik Amerıka qurlyǵyndaǵy orman órtterine qatysty derekter de osyǵan uqsas nátıjelerdi kórsetedi.
NASA: Óziniń Terra spýtnıgi (MODIS) arqyly jınaqtaǵan málimetteri arqyly 2000–2023 jyldar arasyndaǵy álemniń 23 jyldyq «Órt tarıhyn» keskinge aınaldyrǵan. Bul da álemde kún saıyn týatyn órt apattarynyń sany men kóleminiń óskenin meńzeıdi.
Órt sebepteri
Dala nemese orman órti tabıǵı jáne adamdardyń áreketi sebebinen paıda bolady. Tabıǵı sebepterge naızaǵaı, Kún nurynyń kezdeısoq jaǵdaılarǵa baılanysty shoǵyrlanýy (lınza qubylysy), t.b. túrleri jatady. Biraq ekolog mamandardyń pikirine sensek, barlyq orman jáne dala órtiniń 75 paıyzy adamı sebepterden bolyp jatyr. Al olardyń aýqymynyń barǵan saıyn keńeıýine, qarqynynyń tezdeýine, jıiliginiń artýyna tikeleı klımat ózgerisiniń áseri bolýda. Bylaısha aıtqanda, jahandyq klımattyń jylyný úrdisinen aptap ystyqtar uzaqqa sozylýda jáne qurǵaqshylyq kúsheıýde. Bular dala órtiniń oryn alý yqtımaldyǵyn arttyrǵan ári zardabyn da tereńdetip jibergen.
Statısıkalyq derekter kórsetkendeı, soltústik jarty shardaǵy orman órtiniń basym kópshiligi adamdardyń abaısyzdyǵynan nemese qasaqana órteý áreketterinen (aýylsharýashylyq, óndiristik aýmaqtardy keńeıtý, egistikterdi zalalsyzdandyrý úshin órt qoıý áreketterinen) bolǵan. Buǵan qosa, qalalanýdyń (ýrbanızasıa) ulǵaıýy, adamdardyń is-qımyl aýmaǵynyń jabaıy tabıǵatqa shamadan tys aralasýy, adam qozǵalysy keńistiginiń keńeıýi, aýylsharýashylyq jáne óndiristik is-qımyldardyń júıe sizdigi – bunyń bári dala órtin týdyratyn adamı sebepterdiń qataryna jatady.
Eýropada ár jyly shilde jáne tamyz aılarynda órt apaty jıileıdi. Bul kez aımaqtaǵy týrızmniń eń qaýyrt mezgili. Sáıkesinshe, órttiń kóbi týrısik aımaqtardan tamyzdyq alyp otyrady.
Zardaptary
Dala órtiniń zardaby túrli baǵytta qarastyrylady. Eń negizgileri – ómirlik mańyzdy ekojúıeni buzady, áleýmettik ekonomıkaǵa, adamdardyń ómir súrýine kesirin tıgizedi, múlik pen ómir súrý quraldaryna qaýip tóndiredi. Bulardan da qaýiptisi mıllıondaǵan tonna kómirtekti bólip shyǵarady.
Qaıtalaı keteıik, orman nemese dala órtiniń eń úlken zardaby jahandyq klımat ózgerisine saıady. Ári klımat ózgerisi aýyrlaǵan saıyn órt te kóbeıedi. EFFIS málimetine saı, álemdegi orman órtterinen shyǵatyn kómirtektiń mólsheri tutas Eýropa qurlyǵyndaǵy qoǵam men óndiristen aýaǵa taraıtyn kómirtektiń deńgeıine teń.
2020 jyly Kalıfornıadaǵy orman órti atmo sferaǵa shyǵarǵan kómirqyshqyl gazynyń mólsheri ondaǵy ken jáne óndiris oryndarynyń jyl saıyn aýaǵa bóletin kómirtek mólsherinen 25 paıyzǵa artyq bolǵan.
Statısıka kórsetkendeı, orman órtteriniń sebebinen tynys alý júıesi jáne júrek qan tamyr aýrýlary boıynsha jyl saıyn álemde 340 000 adam kóz jumady.
Ekologtardyń aıtýynsha, bul úrdis jalǵasa berse, adamdarǵa, jabaıy tabıǵatqa jáne klımatqa uzaq merzimdi joıqyn zardaptar qaldyrady.
Ujymdyq shuǵyl áreketti qajet etedi
Qazirgi úrdis pen klımat ózgerisiniń deńgeıi elimizde ǵana emes, tutas álemde shuǵyl ári ujymdasqan áreketti qajet etedi. Jahandyq turǵyda aldyn alý úshin mamandar álem elderiniń birlese áreket etýin quptaıdy. Úkimetterdi óndiris pen turmystan bólinetin kómirtekti barynsha azaıtý sharalaryn qabyldaýǵa shaqyrady. Jasyl energıany damytý da osy qatarǵa kiredi.
Al qazaqstandyq turǵyda: Eń áýeli orman jáne dala órtterine qatysty, aldyn alý men kúresý sharalarynda ǵylymı negizdelgen tásilderge súıenýge týra keledi. Bul órtke qarsy jáne aldyn alý sharalarynyń júıeliligin, ónimdiligin arttyrady. Bul oraıda:
Saıasatty naqtylaý jáne basqarýdy úılestirý (Semeıdegi jaǵdaıdan sabaq alý) kerek;
Kórshiles eldermen (ásirese, Orta Azıa elderin negiz ete otyryp) tabıǵı apattarǵa, tótenshe jaǵdaılarǵa qarsy birlese kúresý maqsatynda uıymdar qurý. Bul tabıǵı apattardyń zardaptaryn azaıtyp, kólemin tejeýde tıimdi shara retinde álem elderinde qoldanylatyn tájirıbe.
Orman aǵashtaryn kesýge qatań tyıym salý jáne jabaıy tabıǵattaǵy adam áreketterin belgili deńgeıde shekteý sharalaryn qabyldaýǵa bolady.
Qostanaı jáne Abaı jerindegi apatty jaǵdaılar bizge dabyl qaqty. Iaǵnı biz tek aqparat quraldarynan emis-emis estip júrgen jahandyq klımat ózgerisi bizden tym alysta emes, elimizde, irgemizde, tipti úıimizdegi esik aldyna deıin keldi.