Úlken saıasatta sońǵy jyldary Ortalyq Azıany ortaq halyqaralyq qatynastar sýbektisi retinde qarastyrý tendensıasy baıqalady. 2021 jyldan beri AQSH, EO, Qytaı jáne Túrkıa sıaqty álemdik jáne aımaqtyq geosaıası kúsh ortalyqtarynyń aımaqqa qyzyǵýshylyǵy artty. Bul prosesti Reseı men Ýkraına arasynda qarýly qaqtyǵys údete tústi. Osy oraıda sarapshylar Máskeýdiń Ortalyq Azıaǵa yqpaly azaıyp kele jatqandyǵyn aıtýda.
KÓZQARAS ÓZGERE BASTADY
Vashıngton 2015 jyldan beri «G5+1» formatynda Ortalyq Azıa elderimen qarym-qatynasyn jalǵastyryp keledi. Biraq AQSH-tyń syrtqy saıasaty 2020- 2021 jyldarǵa deıin Ortalyq Azıany Aýǵanstan máselesiniń kóleńkesi retinde qarastyrdy. Degenmen, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qarýly qaqtyǵys Vashıngtonnyń Ortalyq Azıa baǵytyndaǵy saıasatyn ózgertip jiberdi. Bul Vashıngtonnyń Ortalyq Azıaǵa betburysy 2022 jyldyń 24 aqpanyndaǵy oqıǵadan keıin bastaldy degen sóz emes.
AQSH-tyń saıası júıesiniń basty ereksheligi – prezıdentter aýysqanymen, syrtqy saıasattaǵy strategıalyq basymdyqtar ózgerissiz qalady. 2020 jyldyń aqpanynda Tramp ákimshiligi men Talıban bıligi Aýǵanstannan AQSH áskerin shyǵarý týraly beıbit kelisimge kelip, bul proses 2021 jyldyń 31 tamyzynda aıaqtaldy.
Aýǵanstannan AQSH áskerin shyǵarý sheshiminiń astarynda strategıalyq sebep bar. Sarapshylar áskerdiń Aýǵanstannan shyǵarylýy ekonomıkalyq shyǵynnyń ósýinen deıdi. Degenmen, onyń syrtqy saıası sebebi de bar. Vashıngton áskerdi jyldam shyǵarǵandyǵyna qaraǵanda, Máskeý men Kıev qarym-qatynasy nasharlaıtynyn aldyn ala boljaǵan. Qandaı álemdik derjava bolsań da, barlyq tarapta saıası oıyndy júzege asyrýǵa eshkimniń áleýeti jetpeıdi. Soǵan qaraǵanda, Kıevti ashyq, ári jan-jaqty qoldaýǵa Vashıngton erteden qamdanǵan sıaqty.
Reseı–Ýkraına arasynda qarýly qaqtyǵys konteksinde bıyl AQSH Ortalyq Azıa elderimen tyǵyz qarym-qatynas ornatýǵa tyrysýda. Muny 28 aqpan men 3 naýryz aralyǵyndaǵy AQSH-tyń Memlekettik hatshysy Entonı Blınkenniń Ortalyq Azıa elderine sapary barysynda aıtqan sózderi dáleldeıdi. Sonymen qatar, Entonı Blınken AQSH aımaq elderine jańa jumys oryndaryn qurý úshin 25 mln eýro kólemindegi qarjylaı kómek kórsetetinin málimdedi.
Entonı Blınkenniń aımaqqa saparynyń astarynda tereń saıası mán jatyr. Sebebi, Reseı– Ýkraına qarýly qaqtyǵysyna oraı Ortalyq Azıa elderiniń pozısıasy áli kúnge deıin qalqyp tur. Memlekettik saparǵa deıin, 23 aqpanda BUU-nyń Bas Assambleıasynda Ýkraınadaǵy jaǵdaıdy retteýge qatysty rezolúsıaǵa daýys berýde Qazaqstan, Qyrǵyz Respýblıkasy, Tájikstan men Ózbekstan qalys qalyp, Túrkimenstan múldem daýys berýge qatyspady.
EO pen Pekın kósh sońynda qalmady. 17 - 18 mamyrda Almatyda «EO-Ortalyq Azıa» formatyndaǵy ekinshi ekonomıkalyq forýmy ótti. Forýmda Eýropalyq Odaq aımaq elderine ekonomıkalyq qoldaýdy kúsheıtemiz degen sarynda messedj taratty. Eskerte ketetin jaıt, EO pen Ortalyq Azıa arasyndaǵy birinshi ekonomıkalyq forým 2021 jyldyń 5 qarashasynda Bishkekte ótken bolatyn.
Al 18-19 mamyrda EO pen qatarlasyp QHR-nyń Sıan qalasynda tuńǵysh ret «C5+1» formatynda Pekınniń Ortalyq Azıamen baılanysyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan samıti ótti. Onda Pekın Ortalyq Azıa aımaǵynda beıbitshilikti saqtaýǵa jáne qorǵanys salasyn kúsheıtýge daıyn ekenin málimdedi. Sondaı- aq, Pekın Ortalyq Azıa elderimen transport marshrýttaryn nyǵaıtýǵa nıetti ekenin málimdep, qarjylaı kómek retinde 26 mlrd ıýán (3,8 mlrd AQSH dollary) bóletinin aıryqsha atap ótti.
Samıttiń Uly Jibek joly bastaý alǵan Sıan qalasynda ótýi de sharanyń mańyzdylyǵyn arttyra túsedi. Sebebi, Pekınniń «Bir beldeý – bir jol» jobasy kún tártibinen shyǵyp qalǵan edi. Samıt ony qaıta jandandyrýǵa áser etetini sózsiz.
Osy oraıda Túrkıanyń da Ortalyq Azıa elderimen qarym- qatynasty nyǵaıtýǵa nıetti ekendigin eskergen jón. Túrkıa Ortalyq Azıa elderimen ortaq túrkilik ıdeologıa negizinde áreket etedi. Mundaǵy negizgi alań Túrki memleketteriniń uıymy. Ol Túrki keńesi degen ataýmen 2009 jyly qurylǵan. Al 2021 jyly 12 qarashada birlestik Túrki memleketteriniń uıymy bolyp ózgerdi. Biraq Túrkıanyń ózge saıası kúshtermen salystyrǵanda qysqa ýaqyttyq perspektıvada aımaqqa yqpaly tómendeıdi. Oǵan eldegi ekonomıkalyq daǵdarys, jer silkinisi men sońǵy prezıdent saılaýynda kórinis tapqan saıası daǵdarys sebep.
MÁSKEÝDİŃ JAŃA BAǴYTY
Ortalyq Azıa birtutas sýbekt retinde Máskeýdiń syrtqy saıasatynda jeke baǵyt bolmaǵan. Alǵashqy 1993 jylǵy syrtqy s aıası konsepsıada Máskeý TMD jáne ózge eldermen teń negizde qarym-qatynas ornatýdy kózdedi. Máskeý Keńes Úkimetinen qalǵan ımperıalısik ıdeologıalyq ustanymdy ysyryp tastap, beıbit syrtqy saıasatty ustandy.
Degenmen, Reseı Prezıdenti Borıs Elsınniń ustanǵan syrtqy saıasaty eldegi ultshyl saıası kúshterdiń narazylyǵyn týdyrdy. Bul kúshter Reseı syrtqy saıasatta yqpalyn tómendetip jatyr degen pikirde boldy. Máskeýdiń syrtqy saıasattaǵy daǵdarysy 2000 jyly jańa konsepsıanyń qabyldanýyna túrtki boldy. Jańadan saılanǵan Vladımır Pýtın qabyldaǵan qujatta eldiń syrtqy saıasattaǵy alǵa qoıǵan maqsattaryna jetpedi delingen. Konsepsıa memlekettiń syrtqy saıasattaǵy basym baǵyty retinde halyqaralyq qatynastardyń kóppolárly júıesin qurý, kórshi eldermen dostyq qarym-qatynasty ornatý, sheteldegi Re seı azamattaryn qorǵaý jáne álemde Reseıdiń jaǵymdy ımıjin qalyptastyrý men orys tilin tanymal etýdi kózdedi. Sonymen qatar, qujatta AQSH basshylyǵynda birpolárly halyqaralyq júıe ulttyq qaýipsizdikke tónetin qaýip ekendigi atap ótildi. Konsepsıanyń taǵy bir mańyzdy baǵyty retinde Belorýssıamen Odaqtastyqty damytý kózdeldi.
2008 jylǵy konsepsıa aldyńǵysyn tolyqtyrdy. Onda Tarıhı Batystyń jahandyq prosesterge yqpal etýdegi monopolıasy aıaqt aldy delindi. Qujattyń taǵy bir ereksheligi – Máskeý alǵash ret Eýrazıalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq pen Kedendik odaq baǵytyna bet buryp, Reseı eýrazıalyq derjava dep ataldy.
Máskeýdiń shyǵysqa betburysy munymen aıaqtalmady. 2013 jylǵy konsepsıada 2008–2013 jylǵy álemdik qarjy daǵdarysy nátıjesinde Batys elderi óz pozısıasyn joǵaltty delingen. Endi Máskeýdiń boljamy boıynsha álemde Azıa men Azıa- Tynyq muhıt aımaǵy jańa kúshke aınalady. Qujatta sonymen qatar, Ýkraınaǵa tereń ıntegrasıalyq prosesterge qosylýyna qolushyn berý kerektigi aıtylady.
Al 2016 jylǵy konsepsıada Reseıdiń batys elderimen qarym- qatynasyndaǵy daǵdarys ashyq aıtyldy. AQSH, NATO jáne EO- tyń geosaıası ekspansıasy qarym- qatynastyń nasharlaýynyń basty sebebi dep kórsetildi. Sondaı-aq, konsepsıada alǵash ret Sırıa daǵdarysyn retteý týraly aıtyldy. Máskeýdiń nazarynan Ýkraına daǵdarysy da tys qalmady. Qujatta Reseı Ýkraına ishindegi daǵdarysty saıası-dıplomatıalyq jolmen retteýge nıetti ekendigi aıtylady.
Qoldanystaǵy konsepsıa bıyl 31 naýryzda qabyldandy. Qujatta kóppolárly álemdi nyǵaıtý maqsatynda AQSH pen ózge de dos emes elderdiń álemdegi basymdyqtaryn azaıtý negizgi baǵyt dep kórsetildi. Sonymen qatar, Reseı BRIKS, SHYU, TMD, EAEO, UQSHU, RIK (Reseı, Úndistan jáne Qytaı) jáne ózge de memleketaralyq birlestikterdiń áleýetin nyǵaıtyp, halyqaralyq rólin arttyrýǵa kúsh-jigerin salady delingen.
ORTALYQ AZIA BİRLİGİ QAJET
Mundaı kúrdeli geosaıası jaǵdaıda Ortalyq Azıa elderi qalaı áreket etýi tıis?
Ortalyq Azıa elderine ortaq aımaqtyq ekonomıkalyq, gýmanıtarlyq, mádenı baǵytta áreket etetin uıym qajet. Jańa odaq Qytaı, Reseı, AQSH jáne EO pen kúsh balansyn saqtaý men syrtqy saıasatta ortaq áreketti jolǵa qoıýy tıis. Sebebi, álemdik saıası kúshterdiń Ortalyq Azıamen qarym-qatynasyn jaqsartýynyń astarynda jeke múddeleri jatyr.
Ortalyq Azıa aımaǵy álemdik jáne aımaqtyq derjavalardyń saıası oıyn alańyna emes, solarmen terezesi teń saıası kúshke aınalýy strategıalyq mańyzǵa ıe. Biraq aımaqta syrtqy saıasattaǵy ortaq kózqaras joq. Búgingi kúni aımaq elderi ártúrli odaqqa múshe. Mysaly, Qazaqstan men Qyrǵyz Re spýblıkasy EAEO, SHYU, UQSHU uıymdaryna, al Ózbekstan SHYU-na ǵana, Tájikstan UQSHU men Sh Y U - n a m ú sh e e l d e r . A l Túrkimenstan syrtqy saıasatta eshqandaı uıymǵa múshe bolmaı «oqshaýlaný» saıasatyn ustanady. Osydan áli kúnge deıin aımaqqa Máskeý men Pekınniń yqpaly basym ekeni baıqalady. Sebebi, bul uıymdarda olardyń saıası yqpaly basym.
Syrtqy sebepterden bólek, Ortalyq Azıa elderi arasynda ózara qordalanyp qalǵan máseleler de jetkilikti. Shekaralyq máselelerden tartyp, energetıkalyq jáne sý qaýipsizdigi keıinge qaldyrmaı, birlesip sheshýdi talap etedi.
QAZAQSTANNYŃ MÚDDESİ BEIBİTSHİLİKTİ SAQTAÝ JÁNE EKONOMIKALYQ INTEGRASIA
Syrtqy saıasatta kópvektorlylyq strategıasyn ustanatyn Qazaqstan úshin birinshi kezekte eldiń ekonomıkalyq múddesi men BUU-nyń halyqaralyq daýlardy beıbit jolmen sheshý, memleketterdiń tutastyǵy men sýverenıteti sıaqty prınsıpteri mańyzdy.
Qazaqstan halyqaralyq daýlardy beıbit jolmen sheshýde birshama bastamalar kóterdi. Sırıa daǵdarysy boıynsha Astana prosesi, Máskeý men Túrkıa arasyndaǵy 2015 jylǵy kıkiljiń sıaqty halyqaralyq daýlardy retteýde Qazaqstan úlken úles qosty.
Syrtqy saıasatta Qazaqstan memleketterdiń tutastyǵy men sýverenıteti prınsıpin qatań ustanady. Oǵan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń 2022 jylǵy Peterbýrg halyqaralyq ekonomıkalyq forýmynda aıtqan sózderi dálel. Memleket basshysy Qazaqstannyń syrtqy saıasaty turaqty jáne memleketterdiń tutastyǵyn qoldaıdy, sondyqtan DNR, LNR sıaqty kvazımemlekettik birlestikterdi moıyndamaıdy dep málimdedi. Sonymen qatar, Qasym-Jomart Toqaev 24 mamyrda ótken Eýrazıalyq ekonomıkalyq forýmda Qazaqstan úshin EAEO baǵytyndaǵy ıntegrasıa eń aldymen ekonomıkalyq sıpatta ekendigin shegelep aıtty.