Almaty qalasy ákiminiń fólklorly- etnografıalyq «Sazgen-sazy» ansambli 40 jyldan beri halyq mýzykasyn dáriptep júr. Kórnekti memleket qaıratkeri Ózbekáli Jánibekovtiń tikeleı basshylyǵymen 1981 jyly Yqylas atyndaǵy respýblıkalyq qazaq halyq aspaptary murajaıynyń janynan qurylǵan «Sazgen sazy» – umyt bolǵan ulttyq aspaptardy nasıhattap, án men kúı mektebin jańǵyrtyp júrgen dástúrli fólklorlyq ujym.
Ansámbl repertýary tutastaı halyq ánderi men kúılerinen, belgili kompozıtorlardyń shyǵarmalarynan turady. Kóne aspaptardyń barlyq túri arqyly ulttyq mýzykamen shektelip qalmaı, álemdik klasıkany, sheteldik mýzykany da oryndaıdy. Qazaqtyń ulttyq aspaptarynyń múmkindigi ulttyń áni men kúıinen bólek, shet eldik týyndylardy da sheber oryndaýǵa jetedi. Munyń aıqyn dáleli – «Sazgen sazy» ansambliniń repertýaryndaǵy japon, káris, batys, t.b. halyqtardyń klasıkalyq jaýharlary men jaz mýzykasy. Qazir baǵzy dáýir sazyna degen suranys tipten artqan. Ujymdaǵy 20 ónerpaz qazaq etnografıasy men fólkloryn 30-ǵa jýyq ulttyq aspap arqyly álemge tanytyp keledi. Ansámbldiń ózine tán basty ereksheligi – árbir mýzykanttyń bir emes, birneshe mýzykalyq aspapta oınaýynda. Ansámbl aspaptary – qazaqtyń halyq aspaptary – sybyzǵy, jetigen, sazsyrnaı, sherter, ejelgi umyt bola bastaǵan, al qazirgi kúni qaıta jańǵyryp kele jatqan aspaptar – adyrna, sazgen, narqobyz jáne urmaly aspaptardyń birneshe túri (shartyldaq, saqpan, asa taıaq, tuıaq tas, qońyraý, dabyl, dańǵyra t.b.).
«Sazgen sazy» repertýaryn árdaıym tolyqtyryp, jańartyp otyrady. Kásibı mýzykanttar qaı kezde de shyǵarmashylyq izdenis ústinde. 2021 jyly ansámbl Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń qatysýymen alǵash ret «Naýryz–2021» premıasymen marapattaldy. Keıingi kezde halyq ánderiniń áýenin jeke kompozısıa retinde jáne ınstrýmentaldyq nusqada oryndap júr. Osylaısha qazaq mýzykanttary álem jurtyn tamsantty. Shveısarıa, Iýgoslavıa, Úndistan, Amerıka Qurama Shtattary, Túrkıa, Germanıa, Japonıa, t.b. álemniń úzdik sahnalarynda birneshe márte óner kórsetken. Endi mine, 13 qarashada qazaqtyń etno-mýzykasymen Koreıa tyńdarmandaryn tánti etpek.
Mýzyka arqyly babalar únin nasıhattap júrgen ujymnyń Koreıadaǵy konsertke sońǵy daıyndyǵyna kýá boldyq. Qazaqtyń ulttyq aspaptary tereń, jýan, jumsaq ári qońyr dybysymen erekshelenedi. Ár kompozısıany oryndaǵanda barlyq aspaptyń úni dálme-dál shyǵady. Keıbirinen dala daýsy estiledi.
Mýzykalyq aspaptardyń árqaısysynyń tarıhy bar. Buryn kóshpelilerde daýylpaz ben shyńdaýyl sıaqty urmaly aspaptar keń taralǵan. Bul aspaptardyń tarıhyn baqsylyqpen baılanystyryp jatady. Ańǵa shyqqanda, kóshke daıyndyqty eskertkende, áskerı joryqtarda jáne dinı joralǵylar kezinde kóne halyq urmaly aspaptardy paıdalanǵan. Sebebi, dabyldyń zor daýysy birneshe shaqyrym jerge deıin estiletin bolǵan. Ulttyq aspaptar negizinen 5 túrge (ishekti, yspaly, urmaly, úrmeli, tilsheli) bólinedi. Zertteýshi-ǵalymdardyń pikirinshe, adamzat tarıhynda eń alǵash urmaly aspaptar paıda bolǵan.
Qobyzdyń muńdy daýysy, syrshyl dombyra, sazdy sybyzǵy, taǵysyn-taǵy aspaptarǵa jan bitkende odan shyqqan ún tynymsyz oıyńdy tuńǵıyqqa jeteleıdi. «Sazgen sazy» fólklorly-etnografıalyq ansambli 2003 jyldan beri «Almaty áýenderi» konserttik birlestiginiń quramyna kiredi. Repertýarynda 2 myńǵa jýyq shyǵarma bar. Solardyń ishinde halyq kúılerinen quralǵan «Aspaptar sherýi» kompozısıasy – «Sazgen sazy» ansambliniń jeke tólqujaty.
Taqyrypqa oraı
Baǵdat TİLEGENOV, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, «Sazgen sazy» fólklorly-etnografıalyq ansambliniń kórkemdik jetekshisi:
JETİ ǴASYR ÚNSİZ JATQAN ASPAP
Bolat Sarybaevtyń arqasynda qaıta jańǵyrdy
Ańyzǵa aınalǵan ansámbl
«Sazgen sazy» – alǵash qurylǵan fólklorlyq ansámblderdiń biri. Ózbekáli Jánibekov 1970 jyldary Torǵaı oblystyq partıa komıtetiniń hatshysy bolyp turǵan kezde qazirgi Arqalyq qalasynda drama teatr men «Sherter» atty alǵashqy fólklorly-etnografıalyq ansámbl ashyldy. 1981 jyly ýchılısheni bitire salyp, Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıaǵa ált-qobyz mamandyǵyna oqýǵa tústim. Keıin «Sazgen sazyna» qobyzshy bolyp ornalastym. Kóp uzamaı, eki jyldan keıin kórkemdik jetekshi qyzmetine taǵaıyndaldym. Ózbekáli aǵa fılarmonıa jumysyn tikeleı ózi qadaǵalap, baǵyt-baǵdar berip otyratyn. Fılarmonıa quramynda «Adyrna», «Sazgen» fólklorly-etnografıalyq ansámblderi, «Altynaı» halyqtyq bı ansambli, «Arqas» atty zamanaýı estrada toby boldy. «Sazgenniń» eń birinshi kórkemdik jetekshisi – Jarqyn Shákárim. Talantty kompozıtor, án árleýshi Murat Jumashev, jeke ánshilerden Mádına Eralıeva, Aqjol Meıirbekov, Naǵıma Esqalıeva jumys istedi.
Qazaqtyń kóne aspaptaryn jańǵyrtqan
Ózbekáli aǵamen birge mýzykalyq murany qaıta qoldanysqa engizý úshin Bolat Sarybaev baryn saldy. Umyt bolǵan ulttyq aspaptardyń únin estirtti. Aspap jasaıtyn sheberlerge adyrna, jetigen, sherter, sazsyrnaı, sybyzǵy jasatty. Fólklorlyq ansámblder úshin tómengi regıstrdi beretin bas dombyrany qosty. Qazaqstannyń túkpir- túkpirinen kóne aspaptardy jınap, zerttedi.
Keńes Odaǵy kezinde qazaqta 2-aq aspap bolǵan dep aıtylyp júrdi. Olar – qobyz ben dombyra. Qobyzdyń ózi reppressıaǵa ushyrap, «ol – baqsylardyń aspaby, qoldanýǵa bolmaıdy» degen teris kózqaras bar edi. Oǵan qarsy jumys júrgizildi. Ásirese, 60-70 jyldary qazaqtyń qobyzy qatty qysymǵa ushyrady. Halyq aspaptarynyń jalpy sany – 30-dan asady. Biraq ýaqyt óte kele keıbir aspaptar zamanǵa saı ózgeriske ushyrady. Keıbireýiniń qajetteligi bolmaı qaldy. Buryn kerneıdiń úlkendigi 2 metr bolǵan. Qazir alyp júrýge yńǵaıly bolýy úshin kishkentaı nusqasyn jasap shyǵardy. Biraq aspaptardyń báriniń túpnusqasy Yqylas atyndaǵy halyq aspaptary mýzeıinde saqtaýly tur. Al qoldanysta júrgen 20-ǵa jýyq aspaptyń bárin bizdiń ansámbl qoldanady.
Qazaqta jalpy halyq ánderi men avtorlyq ánderdi qosqanda 20 myńǵa jýyq án, 10 myńǵa jýyq kúı bary aıtylady. Odan basqa, aıtys, terme, qıssa men dastan, t.b., aıta berseń ulttyq muramyz jeterlik. Olardyń birazyn ansámbl shyǵarmashylyǵyna baǵyttap, orkestrge keltirýge bolady. Keledi-aý degen terme-jyrlardy alyp, ınstrýmentaldyq nusqasyn shyǵaryp oryndaımyz.
Kelgenimizge 4-5 kún boldy, Respýblıka kúnine oraı elimizdegi úsh elshiliktiń shaqyrýymen, shet elde konsert berdik. Árbir konsertte konsert zaly lyq toly bolady. Kórermenniń ystyq yqylasy sahnaǵa shyǵyp kele jatqanda- aq baıqalady. Sebebi, mýzykanttardyń ulttyq naqyshtaǵy sahnalyq kıimi erekshe kózge túsedi. Kostúm týraly sóz qozǵaǵanda, taǵy da Bolat aǵanyń esimin aıta ketý kerek. Ol kisi ónerpazdarǵa sahnalyq kostúm tikkizgende kıimniń matasyna, oıý-órnegine basa nazar aýdaratyn. Qazaqy kıimniń bárine battıtyp oıý japsyrýdy ata-baba murasyna jasalǵan qıanat dep bildi. Tekemet pen kıizge japsyratyn oıý-órnekti kıimge qoldanýǵa bolmaıtynyn aıtyp ketken edi. Qazaqy kıimniń sánin, ásemdigin, ereksheligin saqtaýǵa mán berdi. Bylǵarydan tigilgen saptama etik aǵanyń tapsyrysymen tigildi. Boıaýy qanyq, oıý-órnegi talǵammen tańdalǵan.
Bir kúni fılarmonıaǵa kelip, bizdiń qaljyńdasyp, basy qaıqy keletin saptama etikti oǵash kórip, aıtyp otyrǵanymyzdy estip qaldy. Sonda Ózaǵa: «saptama etiktiń basy qaıqy bolýy teginnen-tegin emes. Basy nege qaıqy? Tabıǵatty qasterlegen qazaq Jer-Anany qurmettegen. «Jer-Anamdy teppeımin» dep, basyn qaıqy qylyp saptama etik tigilgen» dep túsindirgen edi. Aıaqkıimniń ózin úlken fılosofıamen tikken qazaqtyń danalyǵyna qalaı tańǵalmaısyń?!
Túpnusqadan ajyramasa eken
Repertýar shyńy – qazaq kúıleri. Negizgi basymdyqty halyq ánderi men halyq kúılerine beremiz. Baǵzy dáýir sazyna degen yqylas artqany qýantady.
Qazir qazaqtyń án-kúılerin neshe túrli zamanaýı baǵytqa salyp, qubyltyp oryndap júr. Oǵan qarsy emespin. Biraq túpnusqasyn buzbaı oryndasa eken. Boıaýyn, únin asa qatty ózgeriske ushyratpaý kerek dep oılaımyn. Dombyrany estradalyq baǵytqa naqyshtap, óńdep oryndap júr. Sol sıaqty, jetigen, qobyz sıaqty aspaptardyń únimen árleýge bolady. Biraq onyń túpnusqasyn buzbaý kerek. Dombyranyń qońyr únin joǵaltpaýymyz kerek. Úlken kisilerdiń ózi úskirik pen narqobyzdyń qandaı aspap ekenin bilmeıdi. Shińkildekti tanymaıdy. Al jastar ony qaıdan bilsin?! Sondyqtan kóbine konsertterimizdi leksıa-konsert etip ótkizemiz. Mektepterge, oqý oryndaryna baryp, kóne, tanymal emes aspaptardyń únin tanytyp, tarıhyn túsindiremiz.
Mysaly, sazsyrnaıdy 60-jyldarǵa deıin eshkim bilmegen. HH ǵasyrdyń orta kezinde Otyrar qalasyndaǵy qazba jumystary kezinde arheologtardyń qolyna qyshtan jasalǵan oıynshyqqa uqsaıtyn bir buıym túsedi. Biraq mamandarda onyń oıynshyq ekenine kúmán bolady. Sóıtip, ol Bolat Sarybaevtyń qolyna tıedi. Aspapty zerttep, oǵan sazsyrnaı degen ataý beredi. Hİİİ ǵasyrdan HH ǵasyrǵa deıin jeti ǵasyr boıy únsiz jatqan aspapty qaıtadan dúnıege alyp keldi.