Bul qaǵıdany qazaqtyń bas bıi osydan tórt ǵasyr buryn aıtsa da, qazirgi zamanaýı sot qyzmetinde júrgen azamattardyń basty ustanymy bolýǵa tıis. Adam quqyǵy álemdik mańyzǵa ıe bolyp otyr. Tek quqyqtyq jaǵynan emes, mańyzdy áleýmettik nemese jeke máselelerdi sheshýdiń negizgi kózine aınaldy. Sala mamandarynyń aıtýynsha, on jyl burynǵy jaǵdaımen salystyrǵanda halyqtyń sot júıesine degen senimi artqan. Almaty qalasy advokattar alqasynyń múshesi, advokat Alma MÝSINAMEN áńgimemiz advokatýranyń sot salasyndaǵy orny men ózge de máseleler tóńireginde órbidi.
Ýákiletti organdar yqpalyn azaıtsa...
– Alma Otarbaıqyzy, elimizge advokattardyń quqyǵyn qorǵaıtyn arnaıy Konstıtýsıalyq zań qajet ekeni aıtylyp júr. Ár azamattyń bilikti zańgerlik kómek alýǵa quqyǵy bary bas qujatta anyq jazylǵan. Bul tikeleı advokatýra ınstıtýtyna júkteledi. Bizdegi advokattar alqasynyń quqyqtyq mártebesi qandaı?
– El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Ádiletti memleket. Birtutas ult. Berekeli qoǵam» atty Joldaýynda zań men tártipti qamtamasyz etýdiń negizi retinde zań ústemdigi men sapaly sot tóreligin atady.
«Qoǵamda zań ústemdigi berik ornyǵyp, sot tóreligi ádil atqarylýy qajet. Osyǵan oraı, qazylar qaýymyn shuǵyl túrde qaıta iriktep, jańartyp jasaqtaý kerek. Qazylar joǵary bilikti, adal, sondaı-aq, jemqorlyqtan taza bolýy qajet. Eń aldymen, barlyq sýdıanyń mártebesin teńestirgen jón. Olar ózinen joǵary turǵan áriptesterine táýeldi bolmaýy kerek»,-dedi Memleket basshysy.
Sot júıesindegi negizgi qaǵıda – ádil tórelik pen zań ústemdigi. Quqyq qorǵaý organdarynyń jumysyn kúsheıtý sot júıesin demokratıalandyrýǵa jáne oǵan qoǵamnyń senimin arttyrýǵa jol ashady. Qazir el azamattarynyń quqyqtyq mádenıetin qalyptastyrý – ózekti máselelerdiń biri. Osy rette advokattyń kótergen júgi aýyr.
Iá, keıingi kezde advokattar óziniń mártebesi jaıly máseleni jıi kóterip júr. Eń mańyzdysy – ýákiletti organnyń advokatýraǵa yqpalyn azaıtý. Iaǵnı advokattar qylmystyq ister boıynsha kúdikti men aıyptynyń zańdy quqyǵyn qorǵaý úshin qajetti aqparatty jınaýda kedergi kóp. Keıbir qylmystyq is qujattarymen tolyq tanysý úshin múldem múmkindik joq deýge bolady. Tipti, advokattarǵa qatysty qylmystyq qýdalaý, advokattyń qorǵaýyndaǵy tulǵaǵa qatysty qylmystyq is boıynsha advokattan jaýap alýǵa deıin barady. Quqyq qorǵaý organdary mundaı áreketter zań talabyna qaıshy ekenin bile tura, jol berýi – eldegi advokat mártebesiniń áli de tómen ekendigin kórsetedi.
Advokattardyń mártebesin kóterý úshin eń aldymen memlekettik organdar men sottar óz quzyretiniń sheńberinde qorǵaýshynyń quqyǵy buzylmaýyn qadaǵalaýy kerek. Al advokattar alqasyna kelsek, bul uıym komersıalyq emes, advokattardyń quqyǵy men zańdy múddelerin qorǵap, zańda belgilengen basqa da qurylymdardy oryndaý úshin qurylǵan.
Ózderińiz biletindeı, bizde respýblıkalyq advokattar alqasy, oblystyq, jáne respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń advokattar alqasy jumys isteıdi. Advokattar alqasyn qurý memlekettik organdardan arnaıy ruqsatty qajet etpeıdi jáne ol memlekettik organdarǵa táýeldi emes. Uıymda advokattardyń tártiptik komısıasy jumys isteıdi. Quqyqtyń barlyq salasyn jete biletin bilikti advokat qana halyqqa zań aıasynda kómek kórsete alady.
– Sotta advokat pen prokýror teń bolýy kerek. Belgili bir isterde ekeýiniń quqyqtyq mindeti ártúrli bolǵanymen, bir-birinsiz jumys júrmeıdi. Sizdińshe, advokattyń prokýrorǵa qaraǵanda qaýqary tómen emes pe? Eki qurylymnyń teńdigi týraly ne aıtasyz?
– Sot májilisinde prokýror memlekettik aıyptaýshy retinde qatysady, aıyptaý aktisin qoldaıdy, sottalýshynyń kinásin sotqa deıingi tergeý barysynda jınalǵan dálelmen áshkereleýge tyrysady. Al qorǵaýshy, ıaǵnı advokat sottalýshynyń zańdy quqyǵyn qorǵaıdy jáne qorǵaý barysynda: jınalǵan dáleldeme zań talaptaryna sáıkes alynǵan ba, sottalýshynyń quqyǵy buzylmaǵan ba, dálelder sottalýshyny «kináli» dep tanýy úshin jetkilikti me, sottalýshynyń kináli ekenine kúmán bar ma degen suraqtardy negizge alyp, tekserip, óz dáleli men saýalyn usynady.
Sot aldynda prokýror men qorǵaýshynyń quqyǵy teń bolǵanymen, kúndelikti tájirıbege qarap, teńdik bar dep aıtý qıyn. Ókinishke qaraı, sottar prokýror bergen ótinishterdi qanaǵattandyryp, al qorǵaýshy tarapynan túsken ótinishterdiń negizi bolsa da, qaraýsyz qaldyryp jatady. Sottar keıde qylmystyq istegi sotqa deıingi tergeý barysynda bolǵan zań buzýshylyqtarǵa kóz jumady. Sottardyń tergeý men prokýratýra tarapynan jiberilgen zań buzýshylyqtarǵa qatysty shara qoldanbaýy quqyq qorǵaý organdarynyń adam quqyǵyna nemquraıly qaraıtynyn bildiredi. Al quqyq qorǵaý organdary men sottyń ózi osyndaı zańsyz áreketterimen Ata Zańdy aıaqasty etetin bolsa, onda halyqtyń sotqa degen senimin qalaı arttyrmaqpyz?!
– Advokattyń mindetinde tıisti norma bar. Sizder aınalysqan iste bári qupıa bolýǵa tıis. Aqparat pen dálel jınaýda kedergiler bolyp tura ma?
– Advokatqa kómekke júgingen tulǵaǵa qatysty barlyq aqparat advokattyq qupıa jáne ol málimetter kómek surap, ótinish jasaǵan tulǵanyń kelisiminsiz jarıa etilmeıdi. Zań kómegin kórsetý aıasynda advokat suranys jiberip, kerekti aqparattardy jınaıdy. Suraǵan málimetterdi berý úshin organdar men mekemeler advokat kimniń múddesine suranys berip otyrǵany jaıly qujatty, advokattyń habarlamasyn, senimhatty talap etedi. Árıne, bul qupıalyqty saqtaýǵa kedergi keltiredi. Al keıbir kezde advokat qorǵap jatqan tulǵaǵa zańdy kómek kórsetý úshin, basqa tulǵaǵa qatysty aqparatty suraýǵa májbúr bolady. Alaıda, organdar men mekemeler suranys bergen azamatqa nemese zańdy tulǵaǵa qatysty senimhat pen advokat habarlamasyn tirkemese, aqparatty bermeıdi. Bóten tulǵaǵa qatysty habarlama men senimhatty alý múmkin bolmaıdy, sebebi ol advokattyń qorǵaýyndaǵy tulǵa emes.
Quqyqtyq baǵa ádil bolýǵa tıis
– Ár advokattyń óziniń jumys isteý tásili men kúdiktini qorǵaý tártibi bolatyny belgili. Qupıa bolmasa, azamattardy sotta qorǵaýdaǵy basty ustanymyńyz qandaı?
– Men sotqa deıingi tergeý barysynda qorǵaýymdaǵy adamnyń kinásiz ekenin dáleldeıtin málimetterdi tez arada jınaýǵa tyrysamyn. Kýágerlerden jaýap alyp, derekter jınaımyn. Tergeý organdarynyń jibergen keıbir qatelikteri jaıly sotqa deıin tis jaryp aıtpaımyn, ony sotta bir-aq jarıalaımyn. Sebebi, tergeý barysynda olar qatelikti túzetip, dáleldemelerdi zańdy etip bekitip alýǵa tyrysady. Sot barysynda tergeý organdary tarapynan jiberilgen sottalýshynyń quqyǵyn buzǵan faktiler men tergeý qatelikterine sottyń nazaryn aýdaryp, keıbir qujattardy dáleldemeler qatarynan alyp tastaý týraly jazbasha ótinish túsiremin. Sonymen qatar, sottalýshynyń jeke basyna, otbasyna qatysty jazasyn jeńildetýi múmkin málimetterdi jınap, olardy is materıaldaryna tirkeýdi suraımyn. Basty ustanym – zań aıasynda áreket etý, ádildikten aınymaý. Advokattardyń ózi Ata Zańnyń jańa normalarymen t anysýda bels endi bolýy kerek dep sanaımyn.
– Qylmystyq isterde aıyptalýshylardy advokat, ıaǵnı qorǵaýshy qorǵaıdy. Aıyptalýshy zań kómegine tóleıtin múmkindigi bolmasa, ol kómekti memleket ózi taǵaıyndaıdy. Bul jumys qalaı júrgiziledi?
– Eger aıyptalýshynyń qorǵaýshyǵa beretin qarajaty bolmasa, onda kúdikti nemese aıyptalýshyǵa tegin qorǵaýshy taǵaıyndalady. Ony memleket kepildik beretin zań kómegi dep ataıdy. Tegin zań kómegine áleýmettik jaǵdaıy tómen, advokattyń eńbegin tóleýge materıaldyq múmkindigi joq azamattar júginedi.
Qylmystyq ister boıynsha tergeý organdary nemese sottar ondaı azamattarǵa qorǵaýshy t aǵaıyndaý týra ly qaýly shyǵaryp, advokattardyń zań keńsesine jiberedi. Advokattyń eńbegi jumys istegen saǵatyna baılanysty memleket múddesinen tólenedi. Egerde kúdikti nemese aıyptalýshynyń kinási dáleldenip, sottalsa, sottalǵan tulǵadan qorǵaýshyǵa tólengen shyǵyn óndirip alynady.
– Qıt etse, sotqa júginetinderdiń baryn kórip júrmiz. Bizde usaq-túıek isterdi sotqa jetkizbeı sheshý jaǵy qalaı?
– Tehnologıa damyǵan saıyn negizsiz sotqa beretinder tipten kóbeıip ketti. Áleýmettik jelidegi qaqtyǵystar sotqa jetip jatady. Kórshilerdiń arasyndaǵy daý da ýshyǵyp, tipti, aǵaıyndylar bir-birin sotqa súıreıdi. Mundaı daýlardy sotqa júginbeı-aq medıasıa arqyly sheshýge bolady. Medıasıa týraly zań qabyldanǵannan beri arnaıy ortalyqtar ashylyp, medıatorlar reestrleri ınternet jelisine júktelgen bolatyn.
Usaq-túıek isterdi sotqa jetkizbeýde medıasıanyń mańyzy zor. Biraq medıasıa júıesi, olardyń jumysy týraly aqparat az. Medıasıa sotqa jetken isterdiń sanyn azaıtyp, aýyrtpalyqty biraz jeńildetetin edi.
Teńdik ornamaı, senim artpaıdy
– Qorǵaýshy – tergeýshige prosesýaldyq oponent. Tergeý kezinde tergeýshide qandaı múmkindik bolsa, qorǵaýshyda da sol bolýy kerek...
– Iá, biraq qylmysty tergeý barysynda tergeýshiniń advokatqa qaraǵanda múmkindigi kóp. Tergeýshi suranys jasap, kez kelgen aqparatty kez kelgen mekemeden ala alady, al advokattarǵa ondaı múmkindik qarastyrylmaǵan. Mysalǵa, bankterdegi, mobıldi baılanys mekemelerindegi, múlikti tirkeý organdaryndaǵy, t.b. aqparattardy jınaý úshin qorǵaýshy naqty kimge qatysty aqparat surasa, sol tulǵadan senimhat tirkeýi kerek. Al eger aqparat qylmystyq is boıynsha dáleldeme retinde mańyzdy, biraq basqa tulǵaǵa qatysty bolsa she? Ol tulǵa advokattyń qorǵaýynda bolmasa, senimhat bermese, onda ondaı aqparat advokatqa berilmeıdi.
Qylmystyq qýdalaý organdary tergeý kezinde jınaǵan dáleldermen qorǵaýshyny tolyq tanystyrmaı, ıaǵnı jartylaı ǵana tanystyrýǵa quqyly. Qylmystyq istiń tolyq qujattarymen advokat tek qylmystyq is aıaqtalǵanda ǵana tanysa alady. Bul aıyptaý organdary men qorǵaýshy quqyǵynyń teń emestigin kórsetedi.
Tergeýshi men prokýrordyń suranysyn kez kelgen organ múlt etpeı, der kezinde oryndaıdy, al advokat aqparat jınaý úshin biraz ýaqytyn jumsaıdy. Aqparattyń bári ońaılyqpen qolǵa túspeıdi. Kýágerlerdiń de kóbi quqyq qorǵaý organdarynan qorqaqtap, advokatqa túsinikteme berýden bas tartyp jatady.
Bul – quqyq qorǵaý organdarynyń halyqqa yqpalynyń ústemdigi men advokat mártebesiniń tómendiginiń belgisi. Quqyq qorǵaý organdary arasynda zań júzinde teńdik ornasa, azamattardyń quqyǵyn qorǵaý úrdisi jańa deńgeıge kóteriler edi.
– Ýaqyt taýyp, suhbat bergenińizge kóp rahmet!
Suhbattasqan Gúljanat SEMBAEVA.