QYRǴYZSTAN: SAILAÝ – 2026
2026 jyly kórshimiz Qyrǵyz elinde prezıdent saılaýy ótedi. Bıyl qańtar aıynyń sońyna taman Sadyr Japarovtyń saılaýǵa túsýge nıeti bar ekeni belgili boldy. Bul týraly prezıdenttiń baspasóz-hatshysy Askat Alagozov jazdy dep habarlady Interfax.ru. Internet basylym baspasóz-hatshysynyń áleýmettik jelidegi paraqshasyna silteme jasap habarlaǵan. Biraq onyń Facebook, Instagram jelilerinde mundaı aqparat joq. Qazirgi prezıdenttiń kelesi saılaýǵa túsýge nıetti ekeni jaıly aqparatty joqqa shyǵarmaǵanyna qaraǵanda aqparat shynaıy bolýy kerek. Qalaı degenmen de, Sadyr Japarovtyń qatarynan ekinshi ret el tizginin ustaýǵa múmkindigi bar. Biraq halyqtyń basym kópshiligindegi saıası absenteıstik kózqaras pen azamattyq qoǵamnyń narazylyǵy onyń maqsatyna jetýine kedergi bolýy múmkin.
Tepe-teńdik jáne tejemelilik qajet
Qyrǵyz Respýblıkasy Ortalyq Azıada ornalasqan memleket. KSRO quramynda bolǵan. 1990 jyldardaǵy alasapyran ýaqytynda táýelsizdik aldy. Sol kezden beri sýverendi memleket retinde halyqaralyq qatynastardyń teń quqyly sýbektisi bolyp tabylady.
Qyrǵyz elinde 2000 jyldardan beri qaraı bir-birine qarama-qaıshy eki qoǵamdyq-saıası úderis júrýde. Bir jaǵynan elde demokratıalaný úderisi damysa, ekinshi jaǵynan memlekettik saıası ınstıtýttar álsiz. Demokratıa men azamattyq qoǵamnyń damýy boıynsha aımaqta kóshbasshy el. Brıtanıalyq zertteý jáne saraptama ortalyǵy sanalatyn Economist Intelligence Unit qurastyrǵan reıtıńte aldyńǵy oryndardy ıelenedi. 2022 jylǵy memleketter arasynda demokratıanyń damý deńgeıi boıynsha 116-orynǵa jaıǵasyp, aımaqta kóshbasshy elge atanǵan. Reıtıń 5 kórsetkishti eskere otyryp qurastyrylady. Olarǵa saılaý úderisi jáne plúralızm, úkimettiń qyzmeti, saıası qatysý, saıası mádenıet, azamattyq erkindik jatady.
Demokratıanyń damýy men azamattyq qoǵamnyń belsendiliginen bólek onda memlekettik saıası ınstıtýttar álsiz. 2005 jyly Qyzǵaldaq revolúsıasy oryn aldy. Jappaı narazylyqtan keıin Asqar Aqaev prezıdenttikten ketýge májbúr boldy. Onyń ornyna kelgen Qurmanbek Bakıev 2010 jyly narazylyqtan keıin óz ornynan bas tartty. Eldiń eks-prezıdentteri Almazbek Atambaev pen Sooronbaı Jeenbekov arasynda saıası qaqtyǵys bolǵany bárimizge belgili. Saıası qaqtyǵystar tek parlament pen prezıdent, prezıdent pen opozısıa arasynda ǵana emes, eks-prezıdentter arasynda bolǵan. Munyń bári memlekettik saıası ınstıtýttardyń álsizdigi men bılik tarmaqtary arasyndaǵy tepe-teńdik jáne tejemelilik qaǵıdasynyń saqtalmaýyn kórsetedi. Degenmen, basty qaýip bul emes.
Basty qaýip – absenteızm
Eldiń qazirgi basshysy Sadyr Japarov eks-prezıdenttermen salystyrǵanda saıası saýatty deýge bolady. Ol eldiń narazylyǵynan keıin bılikke keldi. 2021 jyly 10 qańtarda kezekten tys saılaýda jeńiske jetti. Prezıdenttik saılaýdy merziminen buryn shaqyrýǵa eldegi saıası daǵdarys sebep boldy.
2020 jyly 4 qazanda kezekti Parlament saılaýy ótti. Saılaýdyń nátıjesi opozısıaǵa unaǵan joq. Narazylyqtan soń saılaý nátıjesi zańsyz dep tanyldy. Prezıdent Sooronbaı Jeenbekov otstavkaǵa ketti. Keıin 2021 jyly prezıdent, parlament saılaýlary ótti. 10 qańtarda prezıdent saılaýymen qatar jalpyhalyqtyq referendým ótken edi. Konstıtýsıaǵa ózgeris engizý maqsatynda ótken referendýmdaǵy basty másele memleketti basqarý formasyn anyqtaý. Prezıdenttik basqarý kerek pe, álde parlamenttik pe? Osynyń birin tańdaý kerek boldy.
Eki saılaýǵa qatysqan jurttyń basym kópshiligi Sadyr Japarovty qoldap, prezıdenttik basqarý nysanyn tańdady. Qazirgi prezıdent 80%-ǵa jýyq qoldaý tapty. Referendýmda prezıdenttik basqarý formasyn 81%-dan astam adam qoldady. Biraq bul saılaýlarǵa qatysý kórsetkishi óte tómen boldy. Daýys berýge quqyly azamattardyń 39%-y ǵana saılaýǵa qatysty. Demek, 61%-y el úshin mańyzdy qoǵamdyq-saıası úderisten tys qaldy degen sóz.
Halyqtyń jartysynan astamy saıası ómirge aralaspaǵan. Bul bılik ınstıtýttaryna halyqtyń seniminiń tómen ekenin kórsetedi. Memleket úshin halyqtyń saılaýǵa qatysý kórsetkishiniń joǵary bolǵany tıimdi. Absenteızm eń basty qaýip bolyp tur. Sebebi, túrli ishki jáne syrtqy saıası kúshter arbaýyna túsý yqtımaldyǵy joǵary.
- Absenteızm(lat. absens, absentis) – saılaýshylardyń saılaý kezinde sanaly túrde daýys berýge qatyspaýy, óziniń quqyqtary men mindetterin júzege asyrýǵa selqostyq tanytýy. Keń maǵynada adamdardyń saıası ómirge «meniń isim emes», «meniń daýsymnan eshteńe ózgermeıdi» dep nemquraılylyqpen qaraýy. Úırenshikti sanada absenteızm – «saıasattan sharshaý». (Derekkóz: Ýıkıpedıa – ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).
Sadyr Japarovtyń jeńiske jetý múmkindigi joǵary
Sadyr Japarov bılikke kelgennen beri prezıdent ınstıtýtynyń bedelin arttyrýǵa tyrysyp keledi. 2021 jylǵy konstıtýsıalyq referendýmdardan soń memleket parlamenttik-prezıdenttik basqarý formasynan prezıdenttik basqarýǵa ótti. Odan beri parlament pen prezıdent ınstıtýttary arasynda ashyq qaqtyǵystar bolmady. Munyń bári ınstıtýsıonaldy deńgeıde reformalardy júzege asyryp jatqanyn kórsetedi.
Bul áreketterdiń bári aldaǵy, 2026 jyly ótetin saılaýǵa daıyndyq bastalǵanyn bildiredi. Biraq Ortalyq Azıa elderine tán zańdylyq bar. Saılaýlar ádette merziminen buryn ótedi. Qyrǵyz Respýblıkasynda mundaı jaǵdaı bolýy múmkin be? Bizdiń oıymyzsha joq. Sebebi, merziminen buryn prezıdent saılaýyn eldiń parlamenti – Joǵarǵy Keńesi shaqyrýǵa quqyly. Demek, konstıtýsıada parlament pen prezıdent ınstıtýttary arasynda tepe-teńdik jáne tejemelilik qaǵıdasy saqtalǵan.
Saılaý ýaqyty ótkenniń ózinde Sadyr Japarovtyń jeńiske jetý múmkindigi joǵary. Eldiń jańa týyn qabyldaý sıaqty sharalar onyń el aldyndaǵy bedelin arttyrýda. Biraq joǵaryda jazǵanymyzdaı, basty qaýip saılaýǵa qatyspaıtyn azamattar ekenin eskergen jón.
«Almaty-akshamy», №12, 13 aqpan, 2024 jyl