nemese kıilmeıtin kıim-keshekti qaıda jiberemiz?
Adam kıimsiz bolmaıdy. Tipti, jaryq dúnıe esigin endi ashyp jatqan sharananyń ózin jórgekke orap qundaqtaımyz. Adamzat paleolıt dáýirinde ústine tigissiz, baılanatyn lypalar ilipti. Al neolıt kezeńinde ósimdikterdi órý, ıirý, toqý kásibin ıgergennen keıin, ıyqtan, myqynnan kıiletin kıim túrleri paıda bolǵan desedi. Máselen, úndiler sarı, shalma, sháli; kavkazdyqtar býrka; rımdikter toga; ejelgi grekter gımatıı; soltústik halyqtary teriden jasalǵan tulyp kıse, qıyr shyǵystyqtar teńiz jándikterinen kıim daıyndaǵan kórinedi. Al bizdiń malsaqty qazaqtyń kıimderi kóbine maldyń terisinen, júninen tigilgeni málim.
Ýaqyttyń ýysyndamyz
Ýaqyttyń ýysyndamyz. Sondyqtan kúnderdiń syrǵýymen, jyldardyń jyljýymen, jahannyń damýymen búginde kıimder de túrlengen. Iaǵnı qazir eshkim denesine japyraq baılap júrmeıdi, saýda núktelerinen qalaǵanyńyzdy tabýǵa bolady. Biraq ústińizge ilgen kıim de ýaqyt óte eskiredi nemese bir-eki kıilgen soń, jańasyn alǵyńyz kelip turatyny bar. Sóıtip, shkafyńyzdyń sóresi tola beredi. Al eskisin toza qoımaǵan soń, kezinde qyrýar qarjyǵa alǵasyn tastaýǵa qımaımyz. Keregi bolyp qalar dep, jyldap jınaı beretinder de bar.
Qazaqta bas kıimdi, er adamnyń kıimin, jaǵasyn aıaqqa baspaý kerek dep, oǵan aıryqsha mán bergen. Tipti, burynǵy analar erkekti qurmet tutqany sonshalyq, er kisiniń kıiminiń ústinen attap, aıaqpen baspaq túgili, áıeldiń kıimine qospaı bólek jýǵan. Birdi aıtyp, birge ketemiz, sonymen ne isteımiz, kıilmeıtin kıimderdi qaıda jiberýge bolady?
Qalada turatyndar dorbalap aýylǵa berip jiberip jatatynyn bilemiz. Ol da durys. Aýylda balasy kóp otbasylar az emes, oıynǵa, esik aldyna, al eresekter mal qoralaýǵa shyqqanda, shópke kıip tastasa da jaman emes, eń bastysy, qajetke jarady. Al keıbir úılerge barǵanda, balalardyń qysqarǵan jap-jańa kıimderi nemese erlerdiń fýtbolkalary esiginiń aldynda eden súrtkish bolyp jatady. Denemizden túsken kıimderdiń de qalaı bolsa solaı jatpaǵanyna mán bersek artyq bolmas edi. Sondyqtan aýylǵa dorbalap emes, suryptap, týystarǵa shaq keletinin, táýirleýin, kóńilderinen shyǵatyn bútinin jibergen durys shyǵar.
«Maǵan jańasyn berińiz!»
Áleýmettik jaǵdaıy tómen jandardyń meshitterge baryp kómek suraıtynynan habardarmyz. Azyq-túlikten bólek, kıilmeıtin kıimderin de muqtaj jandar kıip qalar degen nıetpen aparyp beretin turǵyndar bar ma eken? Bálkim, meshitterdiń janynda arnaıy osyndaı oryndar bar shyǵar? Osy saýaldarymyzdy Almaty qalasy Ortalyq meshitiniń ókilderine qoıyp kórgen bolatynbyz. Bizge osy meshittiń naıb ımamy Tımýr Alıev jaýap berdi.
– Bir jyldary bizdiń qaladaǵy 54 meshittiń janynan arnaıy oryn bekitilip, konteınerler qoıyldy. Soǵan qala turǵyndary kıilmeıtin kıimderin aparyp salyp ketetin. Sosyn muqtaj jandar ishinen ózine keregin, shaq keletinin tańdap alyp jatatyn. Bul jumysty qaıyrymdylyq qorynyń ókilderi Allanyń razylyǵy úshin dep tegin atqardy. Biraq ýaqyt óte qor jabylyp qaldy. Nege? Oılap qarasańyz, bir aı jalaqy almaı qalsaq qalaı bolamyz ózimiz, al olar eki-úsh jyl úzdiksiz tegin istedi, sosyn sharshady. Qazir bul fýnksıa bizdiń Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasy janynan ashylǵan «Zeket jáne qaıyrymdylyq qoryna» ótti. Biraq bul qordyń tikeleı jumysy emes, degenmen kıilmeıtin kıim-keshegin sonsha jerden kóterip ákelip turǵan adamdy qaıtaryp jibermeıdi, volonterlar qabyldap alady. Sosyn kerek etken jandar burynǵydaı tańdap alyp ketip jatady.
– «Kıilgen kıimder bolsa da, alaıyn dep edim» dep keletin jandar qatary kóp pe áli de, álde sıredi me?
– Burynǵydaı tym kóp bolmasa da, bar. Biz dál toǵyz joldyń torabynda ornalasqandyqtan, qalanyń tórt buryshynan aǵylatyn jolaýshylardyń toǵysatyn jeri myna turǵan «Saıahat», odan arysy – «Kók bazar», sondyqtan kontıngent ártúrli. Qoǵamdy qurap otyrǵan adamdar da ártúrli. Biri osy kıilgen kıimderdiń ózine shyn muqtaj ekenin bildirip, buıyrǵanyna qanaǵat etip, Alla razylyǵy úshin rahmet dep duǵasyn aıtyp ketip jatsa, keıbiri «maǵan jańasy kerek» deıdi. Birde bir apaı keldi. «Dalada qalyp qoıdym, aıaq kıimimnen sý ótip júr, aqsha berseńiz» dedi. Qaltamdaǵy bes myń teńgemdi usynyp edim, «bul aqshaǵa ne keledi qazir?» dep renjigendeı boldy. «Onda júrińiz» dep, kıilgen bolsa da jýylǵan, qattalyp, jınalyp turǵan kıim-keshekter bólmesine ertip apardym. Munda kıilgen bolsa da keıde sapasy jaqsy, brend kıimder de, aıaq kıimder de túsip turady. «Men bireýdiń eski-qusqysyn kımeımin!» dedi apaı. Keıde sondaı sátterde kóńiliń túsip qalady. Biraq sharıǵat sheńberinde júrgen soń Alla razylyǵy úshin ynsapty, sabyrly bolýǵa, aldyńyzǵa on túrli minezdi adam kelip tursa da, bárin birdeı, teń qabyldaý ustanymynan tanbaýǵa tyrysamyz.
Qazir ýaqyt basqa, jańa, sándi kıim kıgimiz keledi. Sondyqtan kıilmeıtin kıimderińizdi órtep jiberýge, úıimizdiń maǵyndaǵy turmystyq qaldyqtardy tastaıtyn temir jáshikterdiń aldyna qaldyrýǵa bolady. Biraq kıimderdiń aıaqtyń astynda qalmaýyn eskergen abzal. Iaǵnı jáı shúberek demeı, oǵan da qurmetpen qarap, paketterge salyp, ıt-qus shashyp, julmalap tastamas úshin jaqsylap býyp, túıip qoıǵan durys.
Tuzdy sýmen jýǵan durys
Ortalyq meshit aýlasynan oryn tepken «Zeket jáne qaıyrymdylyq qory» Almaty qalasy ókildiginiń ofısinde de boldyq. Munda etıketkasy da alynbaǵan jańa balalar kıimderimen birge, oınalǵan oıynshyqtardy da kózimiz shaldy. Muqtaj jannyń qajetine jarasa degen qaıyrymdy, meıirimdi jamaǵattyń az emestigine qýandyq osy sát.
Bizdiń baıqaǵanymyz, kıilgen kıim-keshegin ákelgen adamdar selofan paketterge búktemeı, jeńin, balaǵyn salaqtatyp sala salyp, qalaı bolsa solaı, esik kózine tastap ketetin kórinedi. Al ár kıimdi jýyp, taza kúıinde bólek-bólek paketterge salyp, uqypty etip jetkizetinder de joq emes ekenin baıqadyq. Saıyp kelgende, jáı ǵana kıimderdi bireýge berý nemese keregińdi tańdap alý sátinde de bizge keıde mádenıet, tazalyq, ózgege qurmetpen qaraý syndy qarapaıym adamı qundylyqtar jetpeı jatatyn sekildi.
Bir jyldary Almaty qalasynda kisi aıaǵy kóp júretin saýda-oıyn-saýyq ortalyqtarynan kıim-keshekter qabyldaıtyn birneshe bokstar ashylǵan-dy. Jastardan quralǵan eriktiler turǵyndardan jınalǵan kıýge jaramdy kıimderdi, aıaq kıimderdi suryptap, jaǵdaıy tómen otbasylarǵa, balalar úılerine, áleýmettik kómek ortalyqtaryna aparyp beretin. Qazir eldiń jaǵdaıy jaqsardy ma, kıilmegen kıimder surap jatqan aǵaıynnyń qarasy burynǵydaı kóp emes. Árıne, turmysymyzdyń túzelgenine qýanamyz.
Aıtpaqshy, bizdiń shaharda bótenniń, bóten bolǵanda da muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy eýropalyqtardyń kıip tastaǵan kıimderin satatyn dúkender kóp. Olardy «Sekond-hend» (second hand – aǵylshyn tilinen aýdarǵanda, «ekinshi qoldan shyqqan» degendi bildiredi) deıdi. Eýropada bir kıimdi biz sıaqty eki-úsh jyl kıip júrip almaıdy, bir maýsym ǵana kıýi múmkin, sosyn ótkizip jiberedi. Mamandar «sekond-hend» kıimderin kımes buryn olardy tuzdy sýda jýyp baryp, paıdalanýǵa keńes beredi. Aıtpaqshy, shetelde «Sekond-hendke» taýarlar komersıalyq jáne komersıalyq emes jolmen jınalady. Alǵashqylary kıimderdi satyp, ózderi paıda tapsa, ekinshi qurylym tapqan tabystaryn ekonomıkasy nashar damyǵan elderge azyq-túlik, dári-dármek alýǵa jumsaıdy eken.
Múshel jasta kıim berý de – sadaqa
Almaty irgesindegi Talǵar aýdanyna qarasty (Almaty oblysy) Keńdala aýyldyq meshitine de bas suqtyq. Áńgimemizdiń tórkini kıim-keshek bolǵan soń atalǵan meshittiń ımamy Táliphan Baısársenovke:
– Múshel jasta jaqsy kıimińdi berý degen de bar. Bul týraly ne der edińiz? – degen saýal qoıdyq.
– Bul ata-babamyzdan kele jatqan jaqsy bir dástúr. Jalpy, múshel jasta sadaqa retinde tek jaqsy kóretin qımas kıimińizdi ǵana emes, aqshalaı da berýge bolady. Bul – taǵy bir múshelge jetkeni úshin Allaǵa shúkirshilik aıtý, sonymen qatar, ekinshi adamdy jaqsy qıimmen qýantý. Iá, jaqsy kóretin kıimin, zatyn bergen adam, sondaı-aq, ózine tóngen qaýip-qater, syrqat sadaqa berý arqyly ketedi dep sengen. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) aıtady, kez kelgen sadaqa kele jatqan bále-jalanyń betin qaıtaryp jiberedi. Demek, bul aman-saýlyq jolynda berilgen sadaqa, – dedi Táliphan Baısársenov.
Iá, qazaqta múshel jas qaýipti kezeń bolyp sanalady. Sondyqtan oǵan qatysty yrymdar da bar. Erterekte úlkender adamnyń ómiri ár on eki jyldan bir qaıyrylǵanda qamystyń býnaǵyna uqsaıdy dep sanaǵan. Al qatty jel turǵanda qamys býynynan synatynyn eskersek, ómirdiń býyny múshel jas dep qaraǵan sekildi atam qazaq. Sondyqtan múshel jasynda adam neǵurlym saqtanyp júrgen kórinedi. Múshel jasqa kelgen jannyń óziniń jaqsy kóretin kıimin nemese baǵaly zatyn bireýge syılaý kerek degen uǵym da osydan shyqsa kerek.
Árıne, bul bir múshelge tolǵanda qımas zatyńdy syılamasań, mindetti túrde bir pálege tap kelesiń degen sóz emes bolar. Degenmen, sanamyzǵa sińip, ómir súrý saltymyzdyń bir bólshegi syndy qabyldanyp ketken yrymdy kádeniń esh zıany joqtyǵy taǵy aıan. Jaqsy zatyn nemese kıimin basqaǵa syılaǵan adam sol qadamy arqyly óz kóńilin ózi demep, rýhanı túrde bir serpilip qalatyn bolsa, al jarqyraǵan buıymǵa nemese jaqsy kıimge qoly jetken muqtaj adam, ıaǵnı ekinshi tarap odan da beter qýanyshqa bólenedi. Nur ústine nur emes pe bul.
Taqyrypqa oraı
Tımýr ALIEV, Almaty qalasy Ortalyq meshitiniń naıb ımamy: Sharıǵat pen dástúr sabaqtas
«Qaıtys bolǵan adamnyń kıimderin jaqyn-jýyqqa taratý jóninde ne aıtar edińiz?» deısiz be? Bul qazaqtyń dástúrinde bar joralǵy. Sharıǵatqa da esh qaıshylyǵy joq. Bizde jalpy sharıǵat pen dástúr sabaqtasyp jatady ǵoı. Islam dini boıynsha, qaıtys bolǵan kisiniń atynan sadaqa berýge bolady jáne onyń saýaby ólige tıedi dep esepteledi. Eń abzaly – kıýge jaramdysyn eger muqtaj adam tabylyp tursa nemese týystaryńyzdyń arasynan, kórshi-qolańnan bolsyn, marqumnan kózindeı kórip júrińizder dep, al qaıtys bolǵan adam úlken kisi bolsa, tábárik dep, sol adamnyń jasyn bersin degen jaqsy nıetpen, yrymmen taratqanda turǵan eshteńe joq.
Táliphan BAISÁRSENOV, Keńdala aýyldyq meshitiniń (Talǵar aýdany) ımamy: Jaqsy amaldyń bári – qundylyq
Bizden ary, kúre jol boıynda birneshe saıajaı bar, kópbalaly otbasylar da az emes. Bizden kıimnen góri, kóbine azyq-túlik surap kelip jatady. Ol jaǵynan jergilikti kásipkerler kómek qolyn sozyp turady. Sadaqa retinde jańa kıimder de ákelip beretin azamattar bar. Kıilgen kıim-keshegin kóterip kelgen adamdardyń da paketin alyp qalamyz, bir jaǵynan kóńili qalmasyn dep, ekinshiden, ony da kıetin muqtaj adamdar tabylyp qalar deımiz. Shyny kerek, qazir adamdardyń da oıy ózgergen, jańasyn kóbirek suraıdy. Úlken kúrejoldyń boıynda turǵan azyq-túlik dúkenderiniń aldyna qoıyp ketetinder jandar da bar, sol jerden muqtaj adamdar keregin alyp jatady. Bul da bir joq-jitikterge qaraılasýdyń bir joly dep oılaımyn. Jaqsy amaldyń bári – qundylyq.
Ardana SARDARQYZY, muǵalim, Almaty turǵyny: Ákemdi eske túsirip turatyn
Bala kúnimizde bir úıdiń balalary bir-birimizdiń kıimimizdi kıip óstik. Ol tustaǵy kıimder sapaly bolatyn. Marqum sheshem kıilmeı turǵan nemese eskirgen, qysqaryp qalǵan kıimderdi tastaýǵa obalsynyp, quraq kórpege paıdalanatyn, bóstek, tabaldyryqqa tóseıtin shaǵyn tósenish tigetin. Al qazir sóıtip nege tikpeısiń deý durys emes shyǵar. Óıtkeni, qazir bári bar, zamanaýı zattardy tutynǵan jaqsy ǵoı. Qazir árkimniń óz kıimi ózine jetedi, sondyqtan jer úıde turatyndyqtan, kıilmeıtinderdi jaǵyp jiberemin.
Esimde, uzaq jyl ustazdyq etken ákem qaıtys bolǵanda, kıimderin jaqyn-jýyqtarǵa taratty. Kórshimizde jasy úlken ata bolatyn (bálkim, bizge ata bolyp kórgengen bolar sol kezde), bir kıimin sol kisi de aldy. Ata ylǵı esiginiń aldynda temeki tartyp otyratyn. Sonaý naryq jyldary ǵoı, turmysy da tómendeý bolǵany esimde sol úıdiń, shıetteı bala. Maǵan sol atanyń kúnshýaqta otyrǵan sáti sondaı ystyq kórinetin, ústinde marqum ákemniń kostúm-shalbary. Keıin oılasam, marqumnyń kıimin taratý dástúrin joq-jitiktiń qajetine jarasyn dep atam qazaq shyǵarǵan-aý, shamasy. Kez kelgen amaldyń arǵy jaǵynda osyndaı qaıyrymdylyq, adamgershilik degen qundylyqtar jatsa, jaqsy ǵoı!