Qurmetti zamandastar men aǵaıyn-týystar!
Qurmetti qazaq jáne qyrǵyz jurty!
Kúni keshe ǵalamtorda qyrǵyz ben qazaq halqynyń arasyna jik salǵan osy vıdeo paıda boldy.
Tarıhı taǵdyrymyz sondaı:
qazaq pen qyrǵyz ejelden bir týǵan, bir maqsattaǵy halyqtarmyz.
Kóp ǵasyrlyq tarıhı jaqyndyqty ata-babalarymyz:
«Qazaq, qyrǵyz – bir týǵan» degen eken, biraq tereń maǵynasy bar býl sózde!
Qazaq-qyrǵyz dostyǵy týraly sóz qozǵalǵanda, men belgili qazaq aqyny Juban Moldaǵalıevtiń myna bir shýmaqtaryn jıi qaıtalap júrem:
Men – qazaqpyn, qyrǵyz – ol týysqanym,
Birge tartqan tarlannyń quıysqanyn.
Anamyz da qara kóz bir qyz, bálkim,
Bólip bergen egizge ýys nanyn!
Ókinishke oraı, eki halyqtyń ejelden qalyptasqan yntymaǵyn kóre almaı, eki araǵa ot salǵysy keletin arandatýshylar da tabylyp jatyr. Olar, ádette, tarıhty burmalaýǵa tyrysyp, eki eldi jaýlastyrǵysy keledi.
Arandatýshylyq úshin ońaı taqyryptardyń biri retinde – on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy tarıhymyzdyń tragedıalyq betteri, ásirese Kenesary hannyń qyrǵyz jerine basyp kirýi jáne onyń ólimimen aıaqtalǵan oqıǵalar tańdalyp otyr.
Men bul taqyrypty qozǵap, shaıqaltqysy keletinderdiń áreketterin kópten beri baqylap kelemin.
Atap aıtsam, men bul kezeńdi jaqsy bilemin, óz betimshe kóp izdendim.
Marqum ákem Nurǵoja shejireshi ári tarıhshy bolatyn, odan kóp nárse estip, úırendim.
Bul taqyryptaǵy kóptegen faktiler Belek Soltonoev, Begimaly Jamgerchınov sıakty qyrǵyz tarıhshylarynyń eńbekterinde kórsetilgen. Ásirese, Belek Soltonoev sol oqıǵalardyń tikeleı qatysýshylarynan kóptegen derekter jazyp alyp,
Kenesary han, Naýryzbaı batyr bastaǵan qazaq sultandary men batyrlarymen kezdesken kýágerlerdiń aıtqandaryn,
Ormon han, Jantaı manap, Janǵarach manap, Tórógeldi batyr sıakty qyrǵyz manaptary men batyrlaryn kórgenderdiń estelikterin jınaqtaǵan.
Kenesary hannyń otarshyldyqqa qarsy shyqqany daý týǵyzbaıdy.
Ol – naǵyz batyr bolǵan!
Biraq qyrǵyz jerine kirip kelgenin jáne sol áreketine laıyqty jaýap alǵanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Qandy oqıǵalardyń aldynda Kenesary han men Ormon hannyń arasyndaǵy kelissózderdiń mazmuny,
Shý óńirindegi birneshe márte qazaq-qyrǵyz shaıqastary, Ormon hannyń áskerı aılakerlik tanytyp («Ormon opýza») Kenesary bastaǵan qosyndy jeńgeni – soǵan dálel. Basqasha aıtqanda, Ormon han dala men taýdyń naǵyz erlerinıń shaıqasynda betpe-bet kelip, dushpanyn shynaıy jeńgen. Qıanat jasaǵan joq.
Aldymen, Kenesary men Ormonnyń «handyq» mártebe úshin talasy bolǵan.
Kenesarynyń baǵyný týraly buıryqty sózin Ormon han:
«Men úlkenmin, sondyqtan handyq maǵan laıyq» dep jaýap bergeni tarıhı derekterden belgili.
Árıne, Kenesary han Ormon han áskeriniń az ekenin aıtyp, bul jaýapty qabyldamady.
Keıbireýler Ormonnyń handyq dárejesine kúmánmen qaraıdy.
Olarǵa aıtarym mynaý:
qyrǵyz – ejelgi el, onyń da baǵzy zamannan kele jatqan «han kóterý» dástúri bar jáne ol Shyńǵys hanǵa deıingi zamandardan bastalady!
Ormon hannyń jaýabyna shamdanǵan Kenesary Shý óńirindegi qyrǵyz rýlaryna basyp kirdi.
Tynysh jatqan aýyldarǵa, qazirgi Tokmok qalasy turǵan jerge deıin qyrǵyn salyp keldi.
«Qatigezge – qatty jaýap» degen qaǵıdamen ómir súrgen Shý halqy túgel kóterildi.
Kenesary men Shý qyrǵyzdarynyń shaıqasyna biraz ýaqyt baqylaý jasap turǵan Ormon han aqyry Tokmok mańyndaǵy qaqtyǵysqa ózi qatysady. Onyń «Ormon opýza», «Ormon oqýy» dep atalǵan áskerı-saıası ádisi bolǵan jáne bul ádis ejelgi qytaı strategy Sýn Szynyń ilimderine uqsas keledi.
Mysaly, Sýn Szynyń:
«Dushpanyń qasyńda bolsa, alys kórin, alys bolsa – jaqyn kórin», «Aldymen jaýdyń qataryn soǵyspaı-aq ydyrat.
Qaharlanyp tursa, kóńilin jaılap, tákapparlyǵyn arttyr.
Jaıbaraqat jatsa, úrkitip, bar kúshin kórset dep májbúrle.
Birlik bolsa, sony ydyrat» degen erejeleri
Ormon hannyń Kenesarymen shaıqasynda qoldanylǵandaı áser qaldyrady.
Sondyqtan Ormon hannyń bir jaýyngeri Kenesaryǵa on jaýynger bolyp kóringen, attarynyń quıryǵyna shyrǵanaq baılap, Shamshy belin shańdatyp, aınalyp shapqan azǵana qol on myń qoldaı áser qaldyrdy.
Kenesary artqa sheginip, Tokmok mańyndaǵy batpaqqa tirelip, jeńilis tapty.
Shaıqas qandaı da bir jartastar arasynda emes,
Shý-Tokmoktyń jazyq, batpaqty jerinde ótken.
Kenesary handy osylaısha jeńip aldy.
Eń qyzyǵy, beınejazbada aıtylǵandaı, sol soǵysta orys áskeriniń kómegi bolmaǵan.
Teskerınshe Balbaı batyr, Boronbaı bı, Alymbek datqa, sol kezde Qoqanda bılikke kelgen basqa qyrǵyz kósemderi, oń men sol qanattyń ondaǵan batyrlary men manaptary bul soǵysqa qatyspaǵan. Naqtyraq aıtsaq, aımaqtardan kómek kelgenshe,
Ormonnyń áskeri jeńiske jetip qoıǵan. Sebebi Kenesary han qysqa merzimde basyp kirgen bolatyn.
Kenesary hannyń basy orystarǵa qalaı ótkenine kelsek:
Bir derekte keıbir qazaq kósemderi basty orystarǵa tapsyrýdy usynǵany aıtylady.
Taǵy bir derekte,
Kenesarynyń ólimine senbeı, orystar arnaıy delegasıa jibergeni aıtylǵan.
Sebebi Kenesary Ombydaǵy (qazirgi Omsk) orystarǵa da soqqy bergen bolatyn.
Delegasıa kelip, Ombyǵa alyp baryp teksereıik, bizge berińder dep surap ketken.
Sóıtip, bas Ombyǵa, odan keıin Sankt-Peterbýrgke jóneltilgen eken.
Endi bul oqıǵalar tarıhqa aınaldy.
Odan endi sabaq alýymyz kerek.
Mundaı oqıǵalardan sabaq alýdyń mańyzdylyǵy qazirgi zamanda tipti arta túsýde.
Biraq eki araǵa ot salǵysy keletin arandatýshylar aqylǵa kelmeı jatqany ókinishti.
Birazdan beri baıqap júrmin.
Eki halyqty bir-birine qarsy qoıýdy kózdegen bir kúsh paıda boldy.
Ondaılar eki eldiń de ishinde bar.
Olar tarıhı derekter men shejire-ańyzdardy qoldarynan kelgenshe burmalap, qyrǵyzdar syrtqy kúshtermen birigip qazaqtarǵa qarsy áreket etti degen sekildi qısynsyz qorytyndylar jasap, bútin bir halyqqa til tıgizip, otqa maı quıǵandaı, osy taqyrypty ózderine tıimdi jaqtan qozǵap júr.
Tarıhta qyrǵyzdar eshqashan birinshi bolyp shabýyl jasamaǵan.
Kóshpendi, jaýynger zamandardan beri qanshama ýaqyt ótti.
Qazir zaman basqa.
Qyrǵyz ben qazaq búgingi ulttyq memleketimizdi nyǵaıtý, birlikti bekemdeý isimen aınalysýymyz qajet.
Bizdi ǵasyrlardan kele jatqan týystyǵymyz, quda-jekjattyq tatýlyǵymyz artyp kele jatqany – maqtanysh.
Men, mysaly, maqtanamyn.
Meniń tórtinshi atam Soltonquldyń báıbishesi Noocha ájem – qazaq qyzy bolǵan, demek men bir jaǵynan qazaqtyń jıenimin.
Qazaq halqynyń ishinde de bizge týystyq jaǵynan jıender kóp.
Sondyqtan, eki eldiń dostyǵyn qadirleıtin qazaq pen qyrǵyzdyń #sana-sezimdi, bilimdi azamattary, ásirese jastary ondaı arandatýshylarǵa jem bolmaıdy dep senemin!
Qyrǵyz pen qazaqtyń kóregen ul-qyzdary tarıhty obektıvti zertteýge bel sheshe kirisip, arandatýshylardy toqtatýǵa kúsh salyp, máńgilik dostyqty nyǵaıta beredi dep senemin!
«Yntymaǵy bar elden yrys ketpeıdi» deıdi.