Qazaq halqy «Malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» deıdi. Bul naqyl sóz ǵasyrlar qoınaýynan úzilmeı, búginge jetti. Munyń astary, paıym-parasaty óte tereńde jatyr.
Baıaǵyda úlken kisiler esti adamdardan tálim-tárbıe alyp qalýǵa tyrysady eken. Sodan bolar, «úıińizde qarıańyz bolsa, jazylyp turǵan hatpen teń» dep ósıettegen kórinedi. Qazaq memleketiniń tuǵyry, egemendigi, aıbyny myqty bolýy úshin kóz-kórgen, ómirden túıgen-bilgeni kóp adamdardan esti áńgimeler men dástúr-saltty bilip qalǵan jón dep sanaımyz. Osydan biraz buryn ultymyzdyń rýhanıaty men shyǵarmashylyǵyna qalam terbep júrgen qalamger Zeınep AHMETOVAMEN tildesken bolatynbyz. Sol suhbattyń jalǵasyn jastar úlgi-ónege alsyn degen maqsatpen usynamyz.
Ulttar tilden qaldy - joıyldy
– Apa, adam qaı kezde máńgúrtke aınalýy múmkin?
– Dúnıede qandaı ult bolmasyn, onyń jany, júregi – tili. Onsyz ult bolmaıdy. Minekeı, sondyqtan da bul dúnıeden tatar dámi taýsylyp, bir aýyz sózge, tildesýge dármeni jetpeı, aýrý aınaldyrǵan adamdy «tilden qaldy» dep aıtady. Endi ol adamnyń beti beri qaramaıdy, o dúnıege ketetinin bári sezedi. Kórdińiz be? Buny tekke mysalǵa keltirmedik. Onyń óz mán-maǵynasy bar.
Eger bir ult tilden qalsa, ne bolar edi? Ony oılaýdyń ózi qorqynyshty. Jaratqan dúnıe júzindegi birde-bir halyqqa mundaı taǵdyrdy jazbaı-aq qoısyn deımiz. Alaıda, ómir-tirshilikte ne kezdespeıdi dersiz. Keńestik kezeńniń qylyshynan qan tamyp turǵan shaqta, 100-den astam maıda ult joq bolyp ketken desedi. Sonda olar túp-tamyrymen qyrylyp qalǵan joq. Bul arada bir nárse aqıqat. Ol degenimiz – sol ulttar tilden qaldy da, joıyldy. Sóıtti de, álgi jurttar shóre-shóre bolyp, ózgelerdiń arasyna sińip ketti. Budan shyǵatyn qorytyndy bireý. Ár ulttyń, jany da, júregi de - onyń ana tili degenge saıady. Búkil qasıeti, qundylyqtary, ulttyq tabıǵaty men bolmysy – barlyǵy til arqyly kórinedi.
Osy ýaqytqa deıin tilge baılanysty kóp sharalar atqaryldy. Onyń ishinde bólingen qarajat ta az emes. Eń bastysy, osynyń báriniń túbin túgendep, tilge ózimiz janashyrlyq tanytpasaq, eshkim syrttan kelip istep bermeıdi. Qazaq tili óz Otanynda saltanat qurýy kerek. Sonda ǵana ult bolyp uıysamyz.
Ulttyq qadir-qasıetimizden aýytqýdyń saldary
– Ana tildiń qundylyǵy, nári týraly aıtyńyzshy?
– Sózimiz mándirek ári dáıekti bolmaǵy úshin áriden tamyr tartaıyn. Sonaý HVIII ǵasyrdyń birinshi jartysynda qazaq dalasyna jer aýdarylǵan polák Adolf Ianýshkevıchtiń qazaq balalary týraly aıtqan bir aýyz sózi qatty áser etti. Ol «qazaqtyń 4-5 jastaǵy balalary keremet jatyq sóıleıdi» deıdi. Al «jeti jastaǵy balalary oıyn ornyqty taýyp aıtady» dep tań qalady. Bul qazaq úshin tańqalarlyq eshteńe joq. Olaı bolatyny, osy kezge deıingi áńgimelerimde aıtatynmyn, besikte jatyp án tyńdady, áldı, besik jyryn estidi. Sodan keıin ata-ájeler baqty. Ertede erte úılengendikten, jastardyń balalaryn úlkender baǵyp ósirdi de, erte sóılep aıaqtanǵan. Bir tańǵalarlyǵy, qaptaǵan mektebi, birneshe júzdegen oqý orny bolmaı-aq, sol balalar qalaı sondaı sheshen, oıyn nyq aıtyp sóılegen, bári-bári jumbaq kúıinde qalýda. Al qazirgi tańdaǵy bala qanshama ustaz, mektep, ýnıversıtet bitirse de, oıyn dál jetkizýge shorqaq. Sosyn «İ», «Q» degendi tilderi buralyp aıta almaıdy. Oqyǵanyn mazmundaýǵa shorqaq. Onyń arǵy jaǵynda maqal-máteldep, sheshen sóıleýdi aıtpaı-aq ta qoıyńyz. Sonda qalaı bolǵany?!
Burynyraqta aýyl balasy ári ketse moldadan hat tanıdy. Qazaq balasynyń «til ustartýy» aıryqsha bolǵan. Munyń ádisi oıyn arqyly júzege asqan. Naqtyraq jetkizgende, «sanamaq», «qýyrmash» sıaqty oıyn túrlerin qoldanǵan. Bas barmaq, balan úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkentaı bóbek dep kórsetip otyryp, búge bastaıdy. Qaıtadan ashqanda, kishkentaıynan bastap kezek-kezegimen sen tur qoıyńa, eshkińe, jylqyńa, sıyryńa bar, al sen beıbaq úıde qal deıdi. Sóıtedi de, alaqandy ashyp qýyr-qýyrmash dep jalǵasyn taba beredi...
Qarap tursańyz, osynyń ózinde qanshama sóz oıyn arqyly óriledi. Eń sońynda qytyq-qytyq dep qoltyqtan qytyqtaǵanda bala kúlip, qaıtadan qaıtalaǵanyńdy qalap turady. Minekeı, kórdińiz be, ulttyq tárbıe degen sol. Bizdiń balalar kóbine jandy oıynshyqpen oınaǵan. Árıne, qyz balalar arasynda oqta-tekte qoldan qýyrshaq jasaǵan. Onyń ózin tabıǵat arnaıy yńǵaılap, bolashaq analyq kezeńge daıarlap turǵandaı. Sonymen birge, «til ustartýda» jańyltpash aıtyp jarysqan. Bul, bir jaǵynan, kúlki, aınalaǵa qyran-topan kúlki syılaıdy.
Mysaly:
Shilikti jaqtym,
Jilikti astym.
Jilikti astym,
Shilikti jaqtym.
Osy jańyltpashty tez-tez aıtqanda, bylqy-shylqy bolyp ketip, estip otyrǵandardy kúldirip jiberedi. Al balalar bolsa, durys aıtýǵa, jańylmaýǵa tyrysyp, tildi jattyqtyrýǵa daǵdylanady.
Sodan keıin balalardyń oılaý qabiletin, logıkasyn damytatyn ol – jumbaqtar. Bul kádýilgi óner bolǵan. Qazaq halyq aýyz ádebıetiniń úlken bir salasy osy jumbaqtar bolyp keledi. Jáı ǵana bireýiniń ózinde «jylp-jylp etedi, jylǵadan ótedi» dep sýdy jasyryp aıtqan. Osylaısha jumbaqtardy kúrdelendirip otyrǵan. Osylaı kele-kele, tilin jattyqtyrýmen birge oıyn jetildirgen. Bul bizdiń halyqtyń ózindik etnomádenıeti ári etnopedagogıkasy der edik.
– Qarkózderimizdiń boıyna ulttyq qundylyqtarymyzdy qalaı sińdiremiz?
– Babalarymyz sóz qudiretin tereń túsingen. Sondaı saýatty babalarymyzdyń qunsyzdanǵan urpaǵy bolyp baramyz ǵoı. Eki aýyz sózdi durystap aıtpaıtyn boldyq. Ataly sózdi tyńdamaıtyn, sózge toqtamaıtyn, sabyrsyzdaý, aınalasyndaǵy bolyp jatqan nársege nazar aýdarmaıtyn dárejege jýyqtadyq. Bunyń barlyǵy ulttyq qadir-qasıetimizden aýytqýdyń saldary bolyp tabylady. Máseleniń ekinshi ushy qazaq tiliniń taza sóılenýine, sheberligine asa kóńil bólmeýden de týyndap jatyr. Osynyń barshasy «Kúretamyr» kitabynda jazylǵan. Osy keltirgen oıyndardy bala kúnimizde oınaǵanbyz. Ertedegi kisiler qanshama uǵym-túsinikti bir oıynnyń óne-boıyna syıǵyzyp otyrǵan.
Ásirese, adam bala kezdegi oıynyn jáne kórgen zattaryn umytpaıdy. Keıingini umytýyńyz múmkin. Biraq bar ǵoı, balalyq shaqtaǵynyń bári tasqa basylǵandaı kóz aldyńda qalyp qoıady. Men mine, jasym jer ortadan aýsa da, búldirshin ýaqytymyzdaǵynyń barshasy ylǵı esime túsedi. Talǵat degen ortanshy aǵaıym tizesine otyrǵyzyp alyp, «bireý», «ekeý», «úsheý» t.b. dep sanap úıretetin. Sóıtip, qaıtalap jattyǵatynbyz. Osynyń ózi ári san úıretý bolsa, ekinshi taraptan, sanany keńeıtý eken ǵoı. Bizdiń balalarymyzdy sheteldik múltfılmder men ǵalamtor tárbıeleýde.
Árbir ata-ana óziniń balasynyń qazaq bolyp qalýy úshin otynyń basynda osylardy istese bolady.
«On úshte otaý ıesi» degeni mindetti túrde sol kezde úılendirip, áıel alyp berý degen sóz emes»
– Múshel jas týraly kóptegen dáristerińizdi estip júrmiz. Keńirek toqtalsańyz?
– Múshel jaıyndaǵy áńgimeni arydan bastaıyq. Burynǵy ótken ata-babalarymyz tabıǵattyń qozǵalysyn jiti baqylaǵan. Aıtalyq, kún men túnniń almasýy, aıdyń jańalanyp kelýi, jyl mezgilderiniń qaıtalanyp otyrýy, aspan qozǵalysy – osyndaı dúnıelerdi ańdaı júrdi. Ózderiniń oı-sanasy jetkenshe ushan-teńiz maǵlumat jınaǵan. Osylaı urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, qorytyndylana kelip, juldyzdy aspannyń astronomıalyq ǵylymı túsinigin, uǵymyn qalyptastyrypty. Minekeı, sonyń nátıjesinde kóshpendi halyqtyń turmys-tirshiligine, ómir súrý saltyna qolaıly hám yńǵaıly qazaqtyń baıyrǵy kúntizbesi quralypty. Kún, aı, jyl sanaý, juldyzdardyń qozǵalysyn baqylaý arqyly – jaılaýǵa kóshý, kúıek alý, mal tóldetý, shóp shabý, jún qyrqý syndy neshetúrli sharýalardyń ýaqytyn, mezgilin dóp taýyp otyrǵan eken. Sol sekildi myna keń baıtaq dalada, taýly aımaqtarda, kóship-qonǵanda, jolaýshy júrgende, joq qaraǵanda qarańǵy túnde, aspandaǵy juldyzdarǵa qarap, ótkel, sýat, shyńyraý, taý bar, sonyń barshasyn bilipti.
Qazaqtyń kóne kúntizbesiniń biregeı kórinisinde – múshel jyl esebi bolyp sanalady. Munyń aýysý kezeńi – naýryzda. Ózderińiz bilesizder, Naýryz - jyl basy. Osyǵan baılanysty múshel jyl esebi eseptelip otyrady. Bizdiń jastaý kúnimizde úlkender naýryzda «jasyńyz qutty bolsyn, kórgen jasyńyzdan kórmegen jasyńyz kóp bolsyn» dep tilek aıtatyn edi. Óıtkeni, jyl basy bolǵandyqtan, solaı sanaǵan. Ókinishke qaraı, ony qoldanbaımyz. Áli kúnge deıin qańtardy jyl basy dep súıretilip kele jatyrmyz. Sonymen birinshi múshel 13 jas. Osyǵan 12 jyldan qosyla beredi.
Osyny bala kúnimde anamnan suraıtynmyn. Ol náresteniń anasynyń qursaǵynda jatqan kezdegi, ana júreginiń astyndaǵy ómir súrgen ýaǵy qosylatynyn aıtatyn. Alǵashqy múshel adamnyń asa eleýli, eń kerekti belesi dep aıtýǵa bolady. Sebebi, bala jetkinshek balalyqtan shyǵyp, oıy da, boıy da ósip, eresek shaqqa aıaq basqan alǵashqy baspaldaǵy deýge bolady. Qazaqta «on úshte otaý ıesi» deıdi. Bul tek áıel alýshylyqty bildirmeıdi. Ertede qarıalar balaǵa «Qaraǵym, minekeı, múshelge toldyń. Ar jaq-ber jaǵyńdy ajyratatyn mejege jettiń, senimen sanasatyn, oı bólisetin sanatqa ilindiń. At jalyn tartyp mingen azamat bolyp, ózińnen keıingilerge kómek jasaıtyn, solardy demeıtin aǵalyq jolyń bastaldy» deıdi eken. Osyndaı mindet, paryz júkteıdi. Osy jastaǵylar barlyǵyn ózim bilem deıtin, ózimshil, kez kelgen nársege eliktegish, jaqsy men jamandy, adal, aramdy ajyrata qoımaıdy. Tentektikterin erlikke, eserligin ójettikke balap, olaı da, bulaı da basy shaıqalatyn ólara kezine týra keledi. Burynǵylar birinshi múshelden qaýip-qatersiz, aman-esen ótkenderdiń bolashaǵyn jaqsylyqqa boljaǵan. Qazirgi jasóspirimder men baıaǵyny salystyrýǵa bolmaıdy. Búginde balalyq uzaryp ketken. Al erte kezde álgindegideı, 5-6 jasta óz úıiniń qozy-laǵyn baqqan. Halqymyzda «jetige kelgenshe, jerden taıaq jeıdi» degen. Iaǵnı jetige deıin ǵana bala dep eseptegen. Ary qaraı eresektik, úlkendik ómirge qaraı qadam basa bastaıdy. Al «on úshte otaý ıesi» degeni mindetti túrde sol kezde úılendirip, áıel alyp berý degen sóz emes. Ol degenimiz, alǵashqy múshelmen baılanystyryp, mán-maǵynasyn tereńdetip aıtylǵan oı. Bul – oń-solyn tanyp, úlken ǵumyrdyń kelesi satysyn basty degendi ańǵartady. Erterektegi balalar tirlikpen, eńbekpen eseıgen. Dáriger, psıhologtardyń 12-13 jasty ótpeli dep ataýy tegin emes. Qazir balalarǵa qıyndaý. Albyrt shaqtarynda, urlyq-qarlyqqa, esti aýystyratyn zattarǵa, qańǵybastyqqa salynyp ketýi dál osy ótpeli kezeńde bolýda. Osy shaqta árbir ata-ana, úlkender qatty qadaǵalaýy kerek. Balaǵa ursyp-zekip nemese sholjańdatyp emes, balamen dos-syrlas retinde, senimmenen, ózimen teń kórip otyryp tárbıelep, on úsh jastan ótkizip jiberse, arǵy ómiri de nashar bolmas. Al osy ýaqytta shala basqandar, ómir-baqı óksýmen ótetinin baıqaýdamyz.
12-ge tolǵanda múshelge kiredi, 13 tolǵan soń múshelden shyǵasyz. Sonda 2 jyldy abaılaǵan abzal kórinedi. Bunyń tárbıelik-taǵylymdyq máni de zor. Adamnyń ózi de osy kezeńde óz-ózin baqylaıdy. Dálirek jetkizgende, aramǵa qol sozbaýǵa, ala jipti attamaýǵa, múmkin bolǵansha saýapty, ıgilikti isterdi isteýge tyrysady. Sóıtip, adamnyń minez-qulqy, psıhologıasynyń ózi ózgeredi. Kórdińiz be, munyń sondaı da áseri bar eken.
Qazaq uǵymynda árbir múshel jas – qaterli. Bul jáı sóz bolmaı tur. Osyny kóp elemeımiz. Eń negizgisi tylsymǵa senbeımiz. Kóp jaǵdaılarda sátsizdikterge ushyrap jatady. Sol úshin ata-babalarymyz ár múshelge kirgende qudaıy beripti. Munyń mánisi múshelden aman-esen ótý, bilip jáne bilmeı istelgen kúnálaryna keshirim suraý, rýhanı tazarý degen uǵymdy bildiredi. Ózinen ketken kem-ketikti túzeýge tyrysady. Jalpy, múshel árbir adam úshin qasterli shaq sanalady.
– Osyǵan qatysty taǵy da basqa yrym-tyıym, támsil aıtyp berseńiz?
– Keıde tańqalamyz, árbir 12 jylda adamnyń aǵzasynda eleýli ózgerister bolatyn syndy. Ǵalymdardyń osy ashqan jańalyǵyn bizdiń sonaý bálenbaı ǵasyr buryn ǵumyr keshken babalarymyz qandaı túısik, qandaı zerdemen sezingen dep tańyrqaımyz. 12 jáı bir san emes-ti. Qarapaıym aýyzeki sóıleýdiń ózinde «on ekide bir gúli ashylmaǵan», «on eki múshesi» dep aıtady. Munda úlken qudiret pen tylsym bar sekildi. Mysaly, bir jyl 12 aıdan turady. Sol árbir aıdyń ózindik ataýlary bar. Ertedegi qazaqtar árbir jyldyń ereksheligin, sıpatyn aıtypty. Máselenkı, sıyr jyly barymta-qarymta, qaqtyǵys kóp bolady dep boljapty. Sıyrlar osy eshteńeni elemeı, bas-kózge qaramaı, úıdi de basyp, súzip ketip jatady. Bálkim, soǵan qatystyryp yrym-tyıym aıtqan shyǵar. Soǵan qarap sol jyly ártúrli keleńsizdeý jaǵdaılar bolyp qalýy múmkin dep paıymdapty. Shynynda da sondaı ahýaldar oryn alyp jatady. Ulý jylynda jaýyn-shashyn kóp bolatynyn boljapty. Taýyq jylyn toqshylyqqa balapty. Osylaısha árbirine sıpattama beripti.
Urpaq ıbaly, ımandy, ınabatty bolsyn desek, kúretamyrdan ajyramaıyq, aǵaıyn!
– Áńgimeńizge úlken rahmet!
Áńgimelesken Oljas JOLDYBAI.