31 mamyr – saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni
Taǵdyrdyń nebir teperishin basynan ótkizgen qazaq tarıhy – eń sherli tarıh. Qoldan jasalǵan sol qıanattardyń zardabyn halqymyz tartýdaı-aq tartty. Atajurttaǵy qazaq óz jerinde ógeıdiń kúıin keship, tilin, tanymyn, dástúrin áli de tórge ozdyra almaı jaýtańdasa, kezinde tórtkúl dúnıege tarydaı shashylǵan qandastarymyz elge degen sarytap saǵynyshpen, erteńgi kúniniń qalaı bolaryna dúdámal kúıde kún keshýde.
Resmı derekterge júginsek, 1921-1954 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda 103 myń adam saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan, 25 myń adam atý jazasyna kesilgen. 1930-1933 jylǵy asharshylyqta 2 mln. 200 myń adam qyrylyp, 1 mln-nan astam adam Qytaı, Mońǵolıa, Irak, Aýǵanystan sıaqty basqa da elderge bosyp ketken.
Asharshylyq náýbeti belgili jazýshy Smaǵul Elýbaıdyń taǵdyryna da tikeleı qatysty. Ol kisi óz ata-anasynyń dúrbeleń kezinde Aqtóbeniń Baıǵanın aýdanynan ústirt arqyly Qaraqalpaqstanǵa, odan ári Túrikmenstanǵa yqqanyn aıtady. 1928-1933 jyldary sol bir ǵana aımaqtan 40 myń úı údere kóshken eken. Bul jóninde: «Men de sol elden qasha kóshken, Goloshekın ornatqan zobalańnan ázer qutylǵan aýyldyń balasymyn. Bizdiń aýyl Aýǵanystan men Túrikmenstannyń shekarasynda otyrdy. Sol jerde júrgende áke-sheshemizden «Qazaqstan qaıda?» dep suraýshy edik. Sonda olar: «Anaý qaraýytyp turǵan taýdy kóresiń be? Qazaqstan – sol Pamırdiń ar jaǵynda» deıtin. Sonda biz ózimiz eshqashan kórmegen atajurt – Qazaqstandy saǵynǵanda kóz jasymyz móltildep ketetin edi», – deıdi qalamger.
Balapan basymen, turymtaı tusymen ketken sol bir zamanda qazaq bir jaǵy – Reseıge, bir jaǵy – Qytaıǵa, kelesileri – Túrikmenstan, Ózbekstan, sodan ary qaraı shubyryp, búkil álemge shashylyp ketti. Búginde dúnıe júziniń 40-tan astam elinde sol bosqyndardyń urpaqtary turyp jatqanyn tilge tıek etken Smaǵul aǵa: «Eger de solardy qaıtaryp alýǵa memleket kúsh salmaıtyn bolsa, onda syrttaǵy 5 mln-ǵa jýyq qazaqtyń jas urpaǵy bir jaǵy qytaılanyp, bir jaǵy orystanyp, ózbektenip, túriktenip, sol boıy jergilikti halyqqa sińip ketedi. Olardy aldaǵy 10-15 jyldyń ishinde qaıtarmaıtyn bolsaq, odan keıin «qaıt» deseń de qaıtpaıdy. Óıtkeni sanasy, tili, ulttyq dúnıetanymy, bári ózgerip ketedi», – degen pikirde.
Qyzyl terrordyń tepkisimen elinen, jerinen aýa kóshken qazaqtyń shette de shekesi shylqymaǵan. Úrkip barǵan jurtqa saýsaǵyn bezep, kemsitýge, tómendetýge tyrysqan jergilikti halyqtar zorlyq-zombylyq kórsetýden de taıynbaǵan. Kózkórgenderdiń aıtýynsha, mysaly, Qytaı jerine Almaty oblysynyń Qorǵas, Qaljat óńirlerinen ótken qandastarymyzdy sibeler men dúngender, Narynqol aımaǵynan barǵandardy qalmaqtar aıaýsyz tonap, mal-múlikteri men kıim-keshekterine deıin tartyp alyp otyrǵan.
Ata-anasynyń kórgen qıyndyqtaryn bala kezinen estip ósken Smaǵul Elýbaı bir suhbatynda1936-1940 jyldar arasynda Túrikmenstanda qazaqtardyń kóterilisi bolǵanyn sóz etken. Aıtýynsha, asharshylyq jyldarynda qazaqtardyń arasynda adam etin jegender bolǵanyn biletin túrikmender elden aýyp barǵandarǵa «adamnyń etin jegen qazaq» dep betine basqan, soǵan qorlanǵan qazaqtar úkimetke málimdeme jasaǵan. Sosyn baryp partıa nusqaý berip, álgindeı kemsitý toqtatylypty.
Qyzyl ımperıanyń qyspaǵymen Shyǵys Túrkistanǵa jer aýǵan jurttyń bel balasy, jazýshy Ýaqap Qydyrhanuly da sol bir zobalań jyldardy: «Týǵan jerdiń tal besigi buıyrmaı, jórgógimde jer aýyp, anamnyń qushaǵynda arǵy betke asyp ketippin. Besigim bebeý kúımen terbetildi. Otansyzdyqtyń otyna erte kúıdik», – dep eske alǵany bar. Balalyǵy men jastyǵyn arǵy bettegi alasapyrandar arasynda qaldyryp, 1955 jyly ómirin týǵan jerinde qaıta bastaǵan tanymal tulǵa araǵa talaı jyldar salyp, ata-anasynyń beıitine zıarat etýge barǵan eken.
Jazýshynyń sol sátti sıpattaı otyryp: «Qara Ertistiń jaǵasynda, qara jardyń ústinde bala kezde ishine túsip, qýys-buryshtaryna jasyrynbaq oınap júretin ura-jyralar bolýshy edi. Sol uzyn-uzyn orlardyń edáýir tereń soraptary áli jatyr. Ol bizdiń ákelerimiz ben aǵalarymyzdyń alǵash barǵanda qazyp, panalaǵan jerkepeleri edi. Sol inderge sýyrsha súńgip kirip, súıretilip shyǵyp júrip, el qataryna qosylyp ketipti. Tańǵaldym. Qara jerdiń osy qyrtysynan balalyǵymdy qaıta kórgendeı sezimde boldym», – degen sózderi de arǵy betke bosqan jurttyń sol bir zulmatty kezeńdegi qıyn da qaterli taǵdyrynan syr ańdatyp turǵandaı.
Munyń bári – tarıhqa aınalǵan shejireler. Búgingi másele, árıne, ótkenniń elesin qýý emes. Bizdiń eń úlken mindetimiz – «Qaıda barsa da, Qorqyttyń kórine» kezikken jáne ómirden óter-ótkenshe atajurtqa oralýdan úmitin úzbegen qandastarymyzdyń rýhy aldyndaǵy paryzymyzdy óteý, solardan qalǵan urpaqtyń Otanyna bet túzegen uly kóshiniń joǵyn joqtaý, tileýin tileý...