Izraıl–HAMAS arasyndaǵy jańa ári aýqymdy qaqtyǵystyń bastalǵanyna bir aı toldy. Osy ýaqytta Gazada qaza bolǵandar sany tómen sanǵa jetip qaldy. Al Tel-Avıv ózine qol salǵan uıymdy túgel joımaı tynbaıtynyn aıtady. Qazirgi shabýyl ekpinine qaraǵanda, qarýly topty joıyp bitkenshe Gaza sektorynda birde-bir bútin kirpish qalmaıtyndaı. Atshaptyrym aýmaqta ǵana bolyp jatqan qaqtyǵystyń dúmpýi dúnıeniń tórt buryshyna jetip jatyr. Tipti, soǵys oty aımaqqa jaıylyp kete me degen qaýip te bar. Birer urpaq ómirinde toqtamaǵan Izraıl–Palestına janjaly qazir jańa ekpin pen jańa deńgeıge oıysqan. HAMAS qarýyn saılap Gazadan qabyrǵasyn buzǵanǵa deıin de álem jaǵdaıy alasapyran bolatyn. Taıaý Shyǵystaǵy soǵys oty álemniń janjal kórigin tipti de qyzdyryp jiberdi. Taıaý Shyǵystaǵy bul soǵystyń tutas álemdegi geosaıası jarylys úrdisimen qatar bolýy da kóp nárseni túsindiredi.
Mundaı bilteli iste jiptiń alys bir ushyn ustap syrtqy oıynshylardyń júretini de belgili. Dese de, ár tarap janjaldyń aýa jaıylyp bara jatqanyna alańdaýly. Aımaqtaǵy ishki-syrtqy oıynshylar da ózara dıalog júrgizip, qaqtyǵystyń saldaryn talqylap jatyr. Aımaq ishinde belsendi ishki oıynshy sanalatyn Túrkıa men Iran barlyq múddeli tarapty ústel basynda bas qosýǵa shaqyrýda. Degenmen, úrdistiń sıpaty bir ǵana aımaqtyq máselede emes. AQSH, Reseı, Qytaı syndy iri oıynshylar da osy máselede túrli múdde turǵysynan áreket etedi. Osynshalyq ańdatpadan keıin búgingi sóz-sarapty «Izraıl–HAMAS qaqtyǵysy bizdiń irgemizdegi eki derjavaǵa qalaı áser etti, olardyń ustanymy qandaı?» degen saýal tóńireginde órbitemiz.
Kútpegen dıplomatıalyq qadam
Áý basta Taıaý Shyǵysta jańa soǵys maıdanynyń ashylýy soltústik kórshimizge qolaıly shart túzedi degen pikir aıtylǵan. Tipten olaı bolýy da ekitalaı. Izraıl–Palestına máselesinde Reseı pozısıasy burynnan belgili. Kóbinshe, 1967 jylǵy shekarany negiz etken jáne táýelsiz Palestınanyń qurylýyn qýattap keledi. Beıjiń de týra osy ustanymdy ustanǵan. Máskeý bul tarıhı daý-damaıda Izraılge qarsy tarapqa qoldaý kórsetýshi retinde kórinedi. Soǵan qaramastan, Reseı–Izraıl qarym-qatynasy tym salqyn emes. Qalypty dıplomatıalyq baılanysty ustaǵan. Biraq bul joly Tel-Avıv «HAMAS-ty ashyq aıyptamady» dep Máskeýge syn aıtty. Onyń ústine RF taraby BUU Qaýipsizdik keńesinde HAMAS-ty aıyptaǵan rezolúsıaǵa veto qoıdy. Bunyń bári soltústik kórshimiz jaǵynan kútýli pozısıa qatarynda esepteledi.
Al soǵys bastalǵannan keıin HAMAS delegasıasyn Máskeýge shaqyrýy kóp tarap úshin kútpegen dıplomatıalyq qadam boldy. Ótken aptadaǵy bul oqıǵa Tel-Avıvtiń aıyptaýyna da ushyraǵan bolatyn. Biraq jalpy jaǵdaı turǵysynan, Izraıl–HAMAS soǵysy keıbir energıa eksporttaýshy eldermen Reseıdi bir shepke qaraı shoǵyrlandyrdy. Munda zardap shegýshi Eýropalyq odaq bolýy múmkin. Sebebi, Baltyq jaǵalaýyndaǵy gaz qorynda bolǵan apatty jaǵdaıdan keıin, Eýropa qysqy energıa máselesinde qorqynyshqa tap boldy. Qazir Eýropanyń energıa ımportynda Reseı aıtarlyqtaı oryn ıelenbeıdi. Biraq Taıaý Shyǵysta tutanǵan ot jaǵdaıdy ózgertýi múmkin. Izraıldi qoldaǵan Batys elderine kóbinshe Palestınany jaqtaýshy Katar, Aljır jáne Mysyr sekildi ıslam elderi gaz eksporttap otyr. Reseı osy eldermen tyǵyz qarym-qatynasyn aldaǵy ýaqytta «gaz soǵysyna» paıdalanýy ǵajap emes.
Al Gazadaǵy soǵys maıdany Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa da belgili áserin beretini anyq. Álemniń jańa núktesindegi ashylǵan maıdan iri derjavalardyń strategıalyq qadamdaryn jańartyp jatqandaı. HAMAS delegasıasymen qatar Iran ókilderiniń de Máskeýde bolýy Kremldiń osy baǵyttaǵy is-qımyl aýany qaıda baǵyt alǵanyn ańǵartady. Izraıl–Palestına boıynsha Tehran men Máskeýdiń ustanymdary jaqyndaı túsken. Al Daǵystannyń Mahachkala áýejaıynda bolǵan oqıǵa resmı bılik ustanymynan alshaq bolsa da, antısıonıstik árekettiń dúmpýi Izraılge deıin jetpeı qalǵan joq. Onyń ústine AQSH bastaǵan batystyq strategıalyq báskelester Izraıldi qoldap turǵan kezde Máskeý úshin teń ortadaǵy pozısıany qarmaný barǵan saıyn qıynǵa túsýde.
Beıjiń Orta Shyǵysta belsendi
Álemniń bolashaq kartınasyna áser etetin máselede ár taraptyń is-qımyly óz aldyna mańyzdy. Dese de, jańa iri derjava retinde qalyptasqan shyǵys kórshimizdiń ustanymy da nazar aýdaratyn taqyryp. Baıqaǵanymyzdaı, Qytaı Izraıl–Palestına arasyndaǵy janjaldy toqtatýǵa burynǵydan da belsene kirisken. BUU jıyndarynda oq atyspaý kelisimin túzýdi pármendi qoldaýda. Tipti, osyǵan deıin Qurama Shtattarmen básekeles kúıde turǵan Qytaı bir qadam sheginis jasap, Vashıngtonmen dıalog júrgizýge ynta tanytty. Qazirgi SİM jetekshisi Ýań I (Vang I) amerıkalyq áriptesterimen máseleni talqylady. Orta Shyǵys boıynsha ókili tikeleı pikir almasý úshin arab elderin aralap qaıtty. Beıjińniń HAMAS–Izraıl boıynsha pozısıasy Máskeýge jaqyn. Degenmen, janjalǵa araǵaıyndyq etýge kúsh salyp jatqany baıqalady.
Qytaı Orta Shyǵystaǵy yqpaldy oıynshy bolyp sanalmaıdy. Biraq aımaqtaǵy ishki oıynshylar Túrkıa, Iran, Saýd Arabıasy syndy eldermen turaqty ári teńdeı mámilesi bar. Tipti, tereń tarıhı qaıshylyqqa ıe Iran men Saýd Arabıasyn bıyl bir ústeldiń basynda kezdestirgeni taǵy bar. Ol ǵana emes, Qytaı Irannyń qazirgi eń iri saýda serigi. Sondyqtan da amerıkalyq sheneýnikter Beıjiń Tehranmen tyǵyz mámilesin paıdalanyp, HAMAS-ty dıalogqa keltire alar dep úmittenedi. Buǵan qarap Palestınany qoldaýshy tarapqa sózi ótimdi Qytaı men Izraılge sózi júretin AQSH ortasynda kelisim jasalsa, Gazadaǵy urystyń jalǵasýyna negiz joqtaı kórinedi.
Desek te, máseleniń aýqymy men astaryna qarap sonshalyqty ońaı emes ekenin de bilemiz. Qytaıdyń araǵaıyn bolýyna kedergi faktorlar kóp. Onyń biri – Beıjiń men Tel-Avıv qarym-qatynasynda jatyr. Izraıl HAMAS-ty ashyq aıyptamaǵany úshin Qytaıǵa narazy. Resmı ustanymy bolmasa da, ishki aqparattyq keńistiginde Izraıldiń Gazadaǵy áreketin «genosıd» dep baǵalaý kúsheıgen. Onyń ústine, Qytaıda ızraıldik dıplomattyń otbasy múshesine shabýyl jasaldy. Al sońǵy jyldary Beıjiń Palestınaǵa kóbirek ish tartyp júrgen bolatyn. Tipti, sonaý Mao dáýirinde de palestınalyqtarǵa qoldaý kórsetken tarıhy taǵy bar. Munyń bári onyń Izraılmen til tabysýynda kedergi keltiretini anyq.
Izraıl–Palestına máselesinde Qytaıdyń araǵaıyndyqqa umtylýyn ár tarap ártúrli qabyldaýy múmkin. Keıbiri muny aımaqtaǵy ekonomıkalyq múddelerin qorǵap qalý dep túsinse, keıbiri jaǵdaıdy paıdalanyp, halyqaralyq bedelin kúsheıtpek dep qabyldaıtyny anyq. Mundaı kózqarasqa Qytaı SİM jetekshisi Ýań I myrza jaýap bergendeı boldy. «Qytaı Palestına máselesinde eshqandaı jeke múddeni kózdemeıdi» degeni bar. Qalaı bolǵan kúnde de Beıjiń aımaqtaǵy jaǵdaıǵa burynǵydan belsendi betburǵany anyq baıqalady.