Qyryq amaldy qyrkúıek

Shylqyǵan shyǵy, sebelegen jaýyny, jaǵymsyz jeli bar qyrkúıekti qazekeń «jylaýyq aı» dep ataǵan.

Burynǵylar kúz aılaryn jylaýyq kúz, jomart kúz, kúreń kúz, sary kúz, al­tyn kúz, t.b. dep birneshe mezgilge bólgen. Sol taldaýǵa júginsek, qazir jylaýyq kúz (aı). Óıtkeni, bul aıda sylbyr jaýyn-shashyn, órekpigen jel kóp bola­dy.

Qazir egin orylyp, qyrman qyzyp jatqan qarbalas kez. Dıqan ala jazdaı tókken teriniń jemisin jıyp jatyr. Mundaıda aýyl qarttary men jastary qyrman bastyryp jatqan sharýalar qo­synan tabylyp, aq tilegin bildirip, qol kómegin berip, buıyrǵan keýsenin (jańa eginnen túsken ónimnen beriletin sybaǵa) alyp ketetin bolǵan. Bul amal jóninde aldaǵy paıymymyzda aıtamyz.

Aldymyzda «Masaq» amaly kele jatyr. "Tabıǵat tamyrshysy" atanǵan kó­nekóz qazaq qarttarynyń esebi boıynsha, mızamnyń (qyrkúıektiń) 10–15 araly­ǵynda júredi. Osy mezgilde egini jınal­ǵan alqapqa malshylar mal jaıady, kári-qurtań, bala-shaǵa jáne artyq eńbek kúshteri atyzdyń masaǵyn teredi. Sol sebepti, amaldyń ataýy «masaq» dep atalǵan.

Kúzdiń basy – qyrkúıek. Úrker shoqjuldyzynyń bas kóterýi kúıek ýa­qytynyń kelgeninen habar bergendeı. Malshylar «oho, Úrker bas kóteripti ǵoı, kúıektiń alynar kezi bolyp qalyp­ty» dep bir-birine aıtyp jatady. Aıdyń ataýy mal sharýashylyǵyna baılanysty qoıylsa kerek. Qoı men eshkiniń tóldeý merzimin jyldyń jyly aılaryna kelti­rý, maldyń qońyn kóterý maqsatynda jazdyń basynda qoshqar men tekelerge kúıek baılaǵan. Al osy baılanǵan kúıek toqsan kúnnen soń alynyp, atalyq mal­dar erkindikke jiberilgen. Osyǵan oraı qyr qazaqtary kúıek aǵytatyn ýaqytty «qyrkúıek» dep ataǵan.

«Úsh aı toqsan bolǵanda,

Qutylar qoshqar kúıekten.., –

dep bastalatyn halyq jyry bul oıy­myzdy naqtylap turǵandaı.

Qyrkúıektegi aýa raıy: kún salqyn­daıdy, shyq túsedi, jıi jańbyr jaýady, shýaqty kúnderi de bar «Mızam shýaq» degen. Aıdyń ekinshi onkúndiginde aýa raıy sýytqan kezde bolatyn shýaq. Dala­da mızamdar shubatylyp, tóńirekte ty­nyshtyq ornaıdy...

«Súmbileniń týýy» amaly da osy aıdyń enshisinde. Qyrkúıektiń sońǵy onkúndigi aýa raıy salqyndap, sýdyń sýyıtyn kezi. «Súmbilede sý sýyıdy» degen osy mezgil. Qyrkúıektiń sýyq aı­lardyń kerýenin bastap turǵan kóshbas­shy aı ekenin ótkende jazǵanbyz.

Bizdiń babalarymyz qyrkúıek (mı­zam) aıyn qýana qarsy alǵan. Kelýin asyǵa kútken. Bul aı - el baılyǵynyń eselenetin, kóktemgi-jazǵy sharýashylyq jumystarynyń qorytyndylanatyn ýa­qyty.

Úrkerdiń basyn kótergenine, Tarazy­nyń týǵanyna qaramastan, kún áli jyly qalpyn saqtaýda. Ótkende ǵana jańa aı týdy. Búgin grıgorıansha aıdyń – 1-i, musylmansha – 4-i, qazaqsha – 9 kúnnen keıin jańa aı bastalady. Aıdyń týysy kóńildi qýantqandaı, tym shalqalap jat­qan joq. Degenmen, aıdyń basy óz­gerissiz bolmaıdy. Kúzdiń kúni turaqsyz. Sondyqtan egin jınaýdy, jóndeý ju­mystaryn, qysqa ázirlikti, basqa da kezek kúttirmeıtin sharýalardy jedel júrgize bergen durys.