Maqsat – ulttyq brendti ulyqtaý, atqa miný mádenıetin qalyptastyrý
Jer betindegi kez kelgen halyqty álem jurty ulttyq erekshelikterine qarap tanıdy. Olardy ózge memleketterden daralap turatyny – ulttyq qundylyqtary, salt-dástúri men mádenı-rýhanı baǵdarlary, ulttyq oıyndary men óneri. Solardyń arasynda ulttyq at sporty túrleriniń orny erekshe. Búginde bul baǵyt qoǵamda qarqyndy damyp keledi. Bizdiń bolmysy bólek ulttyq sport janashyry, jylqynyń qadirin bilip, tabıǵatyn qapysyz uqqan azamat, «Dáýkeı kókpar klýbynyń» negizin qalaýshy – Danıar Dáýkeımen áńgimemiz osy baǵdarda órbidi.
Qundylyqtarymyzdy quldyratpaý óz qolymyzda
– Danıar aǵa, búginde sport pen óner uǵymdarynyń arajigin ajyrata almaı júrgen sekildimiz. Qazaqtyń saıatshylyq, atbegilik ónerin sportqa telip jatady. Jalpy, ulttyq «sport – oıyn – óner» uǵymdary arasyndaǵy aıyrmashylyqty qalaı taldap berer edińiz?
– Oryndy suraq. Bizde Ulttyq sport qaýymdastyǵy bar bolǵanymen, ókinishke qaraı, bul ujym óz mindetin tolyqqandy atqara almaı otyr. Ulttyq sport, óner men oıynnyń jas urpaqty tárbıeleýde qanshalyqty mańyzy bar ekenin eskersek, úsheýin jeke-jeke bólip qarastyrǵan jón. Bólek qaýymdastyq qursa da artyqtyq etpeıdi. Biz, eń aldymen, sport pen dástúrdiń arasyn ajyratyp alýymyz kerek. Qazaqtyń qusbegilik, saıatshylyq pen atbegiligi – ulttyq dástúrge, ıaǵnı ónerge jatady. Qusbegi men atbegi – sportshy emes. Al kókpar – ulttyq sport túri. Kókpar palýannan júrektilikti, eptilik pen batyldyqty talap etedi. Árıne, ulttyq óner de sport sekildi daıyndyq pen qarajatty qajet etedi. Qusbegilik – qazaq halqynyń qanyna sińgen kóne dástúr, ata-babadan qalǵan mura. Basqa basqa, ulttyq ónerdiń bul túri qazaqqa etene jaqyn bolǵandyqtan kenjelep qalmaýy tıis. Qusbegilikpen aınalysatyndar úshin arnaıy qaýymdastyq qurylyp, memleket tarapynan qoldaý bolý kerek dep sanaımyn. Bir qýantarlyǵy, bizde ulttyq ónerge jany ashıtyn azamattar kóp.
Ulttyq sport túrleri dep kókpardy, teńge ilýdi, aýdaryspaqty, báıgeni, jamby atýdy aıtsaq bolady. Bizde sport qaýymdastyǵy bul tizimge asyq atýdy qosyp, oǵan arnaıy qarjy bóledi. Negizinde, asyq atýdy sport túrine jatqyzý durys emes. Ol – kez kelgen qazaqtyń balasy bilýge tıis ulttyq oıyn.
Jalpy, bul ulttyq qundylyqtarymyzdyń úsheýi de qazaqqa kerek. Olardy quldyratpaý óz qolymyzda.
– Kókpar da, báıge de, qazaqsha kúres te kúni keshege deıin tek Naýryz merekesinde, as-toılarda jylyna 2-3 ret qana uıymdastyrylatyn. Sońǵy jyldary qazaq kúresinen sporttyq jarystar jıilep, bul sala jaqsy damyp keledi. Ulttyq sport túrleriniń álemdik deńgeıde damýy úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
–Ulttyq sport túrleri halqymyz paıda bolǵaly ómir boıy damyp kele jatyr. Áli de damıdy. Ýaqyttyń yńǵaıyna qaraı birtindep, álemdik deńgeıde de damıtyn bolady. Ol úshin, birinshiden, biraz salanyń damýyna tusaý bop kelgen, qoǵamdy jaılaǵan jemqorlyqty túbirimen joıý kerek. Basshylyqqa jemqor adam kelse, onyń zardaby bárinen de ulttyq sportqa tıedi. Jemqorlyq bolmasa, bizde namysty, ulttyq sportqa degen janashyr jandar kóp. Osy salanyń basshylyǵynda otyrǵandar ulttyq sportty damytý arqyly ulttyq qundylyqtardy nasıhattaýǵa jol ashylatynyn uqsa deımin. Sonda ǵana óziniń ultyna tán sporttyń, óneri men oıynnyń bolmysyn óskeleń urpaq boıyna sińirip ósedi. Jastardyń ultqa degen janashyrlyǵy, qurmeti oıanady. Ekinshiden, sport túrlerine buqaralyq sıpatta mán berilip, qoldaý bildirý kerek. Qazirgi tańda elimizde birneshe elge paıdaly, adal kompanıalar bar. Biraq olar ulttyq sportty damytýǵa, kókpardy qoldaýǵa qyzyqpaıtyny ókinishti.
Kókpar – at sportynyń tóresi
–Kókparda bastysy kúsh pen ádis ushtasýy kerek. Palýanǵa taǵy qandaı qasıetter tán?
–Ulttyq at sportynyń tóresi – kókpar sanalǵandyqtan, kókpar palýanyna tán qasıetter bar. Basqa sport túrinde, máselen boksta sportshy qarsylasyn urady, qazaqsha kúreste jambasqa laqtyrady. Al kókparda adamǵa zıan keltirýge bolmaıdy. Qazaq fılosofıasynyń keremettiligi sol, tárbıesi men sportyna deıin bir-birine sáıkes keledi.
Árıne, kúsh pen ádis ushtasý kerek. Ádis jaǵynan ár palýan qarýly bolýy asa mańyzdy. Attyń qulaǵynda oınap, ony baǵyndyra alý kerek. Kókparda jáı ǵana atqa miný, shaba alý azdyq etedi. Kez kelgen adam attyń babyn taýyp, yńǵaıyn jaqsy biler, biraq kókpar tartý múldem bólek nárse. Palýanda aıla, ádis-tásil, júrektilik bári bir arnada ushtasýy kerek. Er azamattyń kúshi men shydamdylyǵy synalady. Degenmen, munyń ózi de jetkiliksiz. Birneshe kelilik serkeni tartyp, kókpar erejesin saqtap, qazandyqqa salym salý rýhy myqty shabandoz palýannyń ǵana qolynan keledi. Kókparǵa qatysyp, jeńiske jetýdegi basty talap – batyldyq. Kókpar 2 túrge bólinedi. Jappaı jáne komandalyq kókpar. Jappaı kókpar dástúrge jatady.
Syrt kózge qarapaıym bolyp kóringenimen, ekiniń biri kókparshy bola almaıdy. Kez kelgen palýan kókpar dodasyna qatysa almaıdy. Bir sózben aıtqanda, kókpar sportynda eptilik pen qara kúsh synǵa túsedi.
–Kókparda jylqynyń jyldamdyǵy áser ete me?
–Iá, jyldamdyq áser etedi. Kókparda at júırik, beldi bolý kerek. Salmaqty palýandar úshin jylqy beldi bolýy mindetti. Myqty, aqyldy jylqy qarsylastyń jylqysyn serkege, qazandyqqa jaqyndatpaıdy. Osylaısha, palýanǵa oıyn barysynda serik bolady. Olaı bolmasa oıyn júrmeı qalady.
Shabýylshy jerden serkeni ilip alyp júredi. Bul palýanǵa at bıik bolmaýy kerek. Bıik bolsa palýan oıyn barysynda tez sharshaıdy da, serkeni jerden ilip alý qıynǵa túsedi. Al qorǵaýshyda at iri, shalt, jyldam bolýy kerek.
Baq pen bap synalatyn doda
–Aryq at tez boldyrady, semiz at entigip turyp alady. Kókparǵa atty qalaı tańdaısyzdar?
–Kókpar klýbyndaǵy attardyń bári – qazaqtyń qarabaıyr tuqymdy jylqylary. Deni – aıǵyr. Kókparǵa sheteldik tuqymdy attar tótep bere almaıdy. Qarabaıyr tuqymdy attar ǵana shydaı alady. Sheteldik tuqymdy attar úıirde óspegendikten, názik bolady. Al úıirde ósken jylqy tózimdi keledi.
Kókpar dodasyna túsetin jylqylar da bólek bolady. Keıbiri dodadan qorqady. Ásirese, Eýropanyń attary dodadan qashady. Qazaqtyń qarabaıyr tuqymdy jylqysy úıirde óskendikten, dodadan qashpaıdy. Kerisinshe, dodaǵa umtylyp turady. Óıtkeni, ol oǵan úıir sıaqty kórinip, tartys barysynda ózin jaıly sezinedi.
Kókpar – attyń qalaı baptalyp úıretilgenin, júıriktigin de synaıtyn sport.
–Ózińiz kókparǵa qalaı keldińiz?
–Osydan 15 jyl buryn jaılaýda áýesqoılyqpen kókpar tartatynmyn. Sol kezde kókpar – qazaq úshin naǵyz kerek ulttyq sport túri ekenin uǵyndym. Oǵan deıin basketbolmen aınalysqanmyn. Ol da tartysty sport túriniń biri. Biraq basketbolda qarsylastarmen, komandalastarmen baılanys ornatý jetpeı qalady. Al kókparda baılanys úzilmeıdi. Sóıtip, 2012 jyly Almaty kókpar federasıasyn basqarýǵa shaqyrtý aldym. Keıin Baýyrjan Momyshuly atyndaǵy áskerı ýchılıshesinde kókpar bólimi ashylyp, «demeýshi de, atqarýshy da ózim bolamyn, maǵan tek kókparǵa úıretetin sarbazdar berseńizder boldy» dep bar mindetti óz moınyma aldym. Áskerı ýchılıshedegi kókparǵa qyzyǵatyn 8 balany tańdap, apta saıyn jattyǵý ótkizip turdym. Bul men úshin sporttaǵy jańa joba boldy. Oǵan deıin kókpar tartyp kórmegenmin. Bir jyldyń ishinde balalar kókparǵa tez beıimdelip ketti. Biraz ýaqyttan keıin áskerı ýchılıshe basshylyǵy aýysyp, kókpar bólimi jabylyp qaldy. Biraq balalardyń jartysy kókparda qaldy. Keıin Jastardyń kókpar lıgasyn ashý oıy týyndady. Maqsatym oryndaldy. Kókpar lıgasy quryldy. Almatydaǵy 5 ýnıversıtetti múshe retinde qabyldadyq. Sporttan habary joq stýdentter kókpar tartyp úırene bastady. Jylyna kókpardan 2 jarys ótkizip júrdik.
– Ózińiz basqaratyn kókpar klýby qashan quryldy?
–Jastar kókpar lıgasy ashylǵannan keıin «jastarǵa kókpar tartatyn arnaıy oryn ashsaq jaqsy bolýshy edi» degen oı keldi. Jaılaý Túrgen jaqta, qaladan qatynaıtyn sportshylar úshin Túrgenge barý qıyn bolǵandyqtan, alańdy qalaǵa jaqyn mańnan ashý kerek boldy. Yńǵaıly alań bolarlyq jer izdep júrip, 2018 jyly «Dáýkeı kókpar klýbyn» qurdyq. Mine, 4 jyldan beri kókpar klýby ulttyq sport úshin biraz jumys atqaryp keledi. Kókparshylarǵa yńǵaıly jańa alań, jylqylarǵa arnaıy qoralar salyndy. Búginde klýbymyzdyń músheleri óte kóp. Byltyr olardyń arasynda kókpardan jarys ótkizgenbiz. Sol kezde 16 komanda boldy. Kókparshylardyń bári ártúrli salada júrgen áýesqoı jandar. Biri – zańger, biri – dáriger, kásipker de bar arasynda. Kókparshylardyń basym bóligi kásipqoılar emes. Deıturǵanmen, kókpar tartý qazaqtyń qanynda bar ekeni birden baıqalady.
Qazaq attan túspeý kerek!
–Ulttyq sport komıtetiniń osydan 2-3 jyl burynǵy málimetterinde ulttyq sport túrlerimen 322 myńnan astam adam aınalysady degen derek keltiripti. Bul tym mardymsyz az kórsetkish qoı?
–Menińshe, ulttyq sportpen odan da kóp adam aınalysady. Qazaqstannyń ońtústiginde jappaı kókpar jaqsy damyǵan. Búginde bul ulttyq sport túriniń sánge aınalǵany, ár óńirde kókparshylarymyzdyń kóptigi qýantady. Jappaı kókparda júlde qory – aýqymdy. Sondyqtan kókparshylar júldege talasyp, salym salady. Kásip bolyp ketti. Jappaı kókpar ekonomıkanyń bir bóligine de aınalyp úlgerdi. Tipti, kókpar jylqylarynyń as-sýy, at-ábzelderi, palýandardyń kókparǵa arnalǵan kıimderi bar. Bul sport túri úlken ındýstrıaǵa aınalyp barady. Dál osy kezde kókpar kenje qalǵan ózge aımaqtarda jıi-jıi atshabar jasap, jastar kókpar lıgasy formatynda bolsyn, jappaı format bolsyn kókpardy jıi uıymdastyryp, palýandarǵa da, kókpar kórermenderine de jan-jaqty jaǵdaı jasalýy kerek.
–Qazaq kókparshylary elden tys aımaqtarda uıymdastyrylatyn jarystarǵa qatysa ma?
–Eń úlken jetistikterimizdiń biri – Fransıa memleketindegi aýqymdy jarys. Ol jerde ańshylyqtyń arnaıy festıvali ótti. Biz úsh kún ónerimizdi kórsettik, 18 myń kórermen kókpar kórdi. Shópten jasalǵan qazandyq, serke-mýláj boldy.
–Ulttyq sport salasynda jappaı kókpar men komandalyq kókpardyń qaısysynyń damyǵany tıimdi? Ekeýiniń aıyrmashylyǵy qandaı?
–Ekeýiniń de orny bólek, ekeýiniń de damyǵany tıimdi. Jappaı kókparda jaqsy shabatyn palýan komandalyq kókparda shaba almaıdy. Aıyrmashylyǵy kóp. Jappaıda qarýly, myqty, deneli palýan bolýy kerek. Sebebi, serkeniń salmaǵy aýyr bolyp, doda tartysty ótedi. Al komandalyq kókparda serke jeńilirek bolady. Biraq qaǵys kóp bolady.
–Serke demekshi, sońǵy ýaqytta sheteldikter serkeni tartý – mal-janýarǵa jasalǵan qıanat ekendigin aıtyp júr. Jasandy serke-mýlájdy paıdalaný týraly usynystar bar. Kókpar úshin qaısysy durys?
–Jappaı kókparda serkeni ǵana tartady. Óıtkeni, ol erteden kele jatqan ata-dástúr. Arnaıy mýlájdy oılap tapqan kezde «mýláj nege kerek, kókpardy serkemen ǵana oınaý kerek» degen biraz pikir aıtylyp jatty. Qazirgi kezde komandalarda mýlájben tartady. Qaýymdastyqtyń túrli chempıonattarynda serkemen shabady.
–Kókpar qaı kúnderi ótkiziledi?
–Bizdiń klýbymyzda kókpar jıi uıymdastyrylyp turady. Ár jeksenbi kúni balalar kókpar tartady. Buryn balalar aqyly túrde qatysatyn. Bıyl «Balalar jyly» aıasynda Almaty ákimdigi balalardyń kókparǵa qatysýy úshin qarjy bóldi, sondyqtan nıettengender tegin kelip qatysady. Búginde 36 bala kókpar tartyp úırenýde.
–Áńgimemizdi at sportynyń bolashaǵymen túıindesek...
–Qazaq attan túspeý kerek! Birinshiden, atqa miný – súnnet, ekinshiden – ata-babadan qalǵan mura. Qazaq pen jylqy – egiz uǵym. Kóshpeli halqymyzdy jylqy malynsyz elestetý múmkin emes. Maqsat – atqa miný mádenıetin qalyptastyrý, balalarymyzǵa atqa minýdi úıretsek, at sportynyń bolashaǵyna senimmen qadam jasaı alamyz.
–Mándi, maǵynaly áńgimeńizge kóp rahmet!
Suhbattasqan Gúljanat SEMBAEVA.