Memleket basshysy Q.Toqaev «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńi» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda: «Prokýror jınalǵan dáleldemelerge táýelsiz baǵa berýge, azamattar quqyǵyn buzýdyń jolyn kesýge, kinásiz adamdardyń qylmys úderisine tartylýyna jol bermeýge, sotta aıyptaý jaǵyn qoldaýǵa mindetti», - dep atap kórsetti.
Prezıdent Joldaýda quqyq qorǵaý júıesindegi keıbir eleýli kemshilikterdi atap ótip, qylmystyq prosestiń úsh býyndy modelin engizýdi tapsyrǵan bolatyn. Máselen, azamattardyń qylmystyq qýdalaýǵa negizsiz tartylatyn jaǵdaılardyń jıi kezdesetinin, prokýrorlardyń istiń mán-jaıymen sotqa jiberiler aldynda ǵana tanysatyny jáne basqa da ózekti máseleler týraly aıtty. Sondyqtan Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy damyǵan elderiniń úlgisi boıynsha qylmystyq salany jańǵyrtý tapsyryldy. Ol úshin azamattardyń quqyqtaryn ýaqytyly qorǵaýdy qamtamasyz etetin jáne joǵary halyqaralyq standarttarǵa jaýap beretin model qajet.
Osy tapsyrmany oryndaý maqsatynda 2020 jylǵy 31 jeltoqsanda elimizde qylmystyq prosestiń úsh býyndy modeliniń birinshi kezeńi engizilip, bir jylǵa jýyq ýaqyt boıy jumys istep keledi. Ol qylmystyq proseske qatysýshylardyń quqyqtary qozǵalatyn sotqa deıingi tergep-tekserý organdarynyń «adamdy kúdikti dep taný», «is-áreketti saralaý», «tergep-tekserý merzimderin úzý», «isti toqtatý», «qylmystyq teris qylyq týraly hattama» jáne «buıryqtyq is júrgizý» syndy barlyq túıindi prosestik sheshimderin prokýrormen kelisýdi jáne bekitýdi kózdeıdi. Bul modeldiń ereksheligi – osy sheshimderdiń qadaǵalaý organynyń kelisiminsiz jáne bekitýinsiz zańdy kúshi joq. Barlyq rásim sıfrlandyrylǵan jáne qylmystyq is materıaldaryn burmalaý múmkin emes. Sol arqyly qylmystyq ister boıynsha negizgi sheshimder qabyldaýdyń úsh býyndy tıimdi tetigi belgilendi.
Mundaı modelde sotqa deıingi tergep-tekserýdi júzege asyratyn organdardyń qyzmeti transformasıalanady. Bul zańnamany jetildirý, sotqa deıingi tergep-tekserý tásilderin jáne prokýrorlar men tergeýshilerdiń uıymdastyrýshylyq daǵdylaryn ózgertedi.
Quqyq qorǵaý organdarynyń málimetteri boıynsha qazir qylmystyq prosestiń úsh býyndy modeli tabysty iske asyrylýda jáne ol sotqa deıingi tergep-tekserý zańdylyǵynyń kepili bolyp tabylady. Jańa engizilimderdi qylmystyq proseske qatysýshylardyń ózderi de oń baǵalady. Osy oraıda jańa modeldiń artyqshylyǵyn óz basynan ótkizgen adamnyń pikirin tyńdap kórelik.
Jeke kásipker Temirlan (tolyq aty-jóni ótinishi boıynsha kórsetilmedi) Almaty qalasynda keńse taýarlaryn satýmen aınalysady. Taýarlardy kórshi Qytaıdan satyp alady. Oǵan birqatar azamattar men uıymdar keńse qaǵazyn jetkizý týraly ótinish bildirgen. Osylaısha sharttar kelisilip, mámileler jasalady. Alaıda belgilengen merzimde Temirlan óz mindettemelerin oryndaı almaıdy. Taýarǵa tapsyrys berýshilerdiń ujymdyq ótinishi boıynsha polısıa alaıaqtyq faktisi boıynsha QR Qylmystyq kodeksiniń 190-babynyń 3-bóligi boıynsha sotqa deıingi tergep-tekserýdi bastady. Osy qylmystyq quqyq buzýshylyq úshin jaza 7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrýdy kózdeıdi.
«Jaýap alý jáne bettestirýler kezinde men tergeýshige 10 jyl boıy keńse taýarlaryn satyp alý-satýmen aınalysatynymdy kórsettim. Eki joǵary bilimim bar. Árqashan ózimniń iskerlik mindettemelerimdi tıisinshe oryndaımyn. Ótinish berýshilerden alynǵan qarajatty turaqty jumys isteıtin áriptesim Qytaı azamatyna berdim, biraq ol meni aldap ketti. Kýágerlerim bar. Engizilgen karantındik shekteýlerge baılanysty qaǵazdy jetkizý sharttaryn ýaqytyly oryndaı almadym. Biraq men mindettemelerdi oryndaýdan tartynbaımyn», – deıdi Temirlan.
Shuǵyl tergeý áreketterinen keıin tergeýshi Temirlannyń qylmystyq is boıynsha kúdikti retindegi prosestik mártebesin anyqtaý týraly sheshim qabyldady. Alaıda qadaǵalaý organy mundaı sheshimmen kelispedi. Týyndaǵan jaǵdaı boıynsha Almaty qalasy prokýroratýrasy basqarma bastyǵynyń orynbasary A.Qurmanov kelesideı túsinikteme berdi.
«Qylmystyq prosestiń úsh býyndy modeli aıasynda polısıanyń kúdikti dep B. degen azamatty taný týraly qaýlysy kelip tústi. Al is materıaldaryn zerdeleý mundaı sheshimniń merziminen buryn qabyldanǵanyn kórsetti. Taýarlardy satyp alý úshin aqsha aýdarymy boıynsha kýágerleriniń bolýy týraly mańyzdy mán-jaılar tekserilmegen, kásipkerdiń jeke basyna baǵa berilmegen. Onyń alaıaqtyq jasaǵany dáleldengen joq. Osyǵan baılanysty prokýratýra azamat B.-ny kúdikti dep tanýǵa negiz bolarlyq derekterdi anyqtaǵan joq. Qylmystyq is boıynsha istiń barlyq mán-jaıyn obektıvti zertteýge baǵyttalǵan qosymsha tergeý áreketterin júrgizý týraly nusqaýlar berildi», – dedi A.Qurmanov.
İsti tergeý jáne prokýrordyń nusqaýlaryn oryndaý barysynda tergeý Temirlan kórsetken eki múddeli emes kýágerdi jedel túrde anyqtady. Olar taýar úshin aqsha qarajatyn Qytaı azamatyna berý faktisin rastady. Sóıtip, quqyǵy qorǵalǵan Temirlan da adal kásipker retinde oń baǵasyn aldy. Ol salyqtardy ýaqytynda tólep otyrǵan, buryn eshqandaı jaýapkershilikke tartylmaǵan. Polısıa alaıaqtyq jasaý nıetiniń bolmaǵandyǵyn eskere otyryp, qylmys quramynyń joqtyǵyna baılanysty qylmystyq isti toqtatty. Ótinish berýshilerge azamattyq-sot tártibinde ózderiniń múliktik quqyqtaryn qorǵaý tártibi túsindirildi. Prokýratýra jańa format boıynsha bul sheshimdi zańdy dep tanydy jáne bekitti.
«Almaly aýdany prokýratýrasynyń aralasýy arqasynda menen barlyq kúdikter alynyp tastaldy. Advokat túsindirgendeı, qazir qylmystyq prosestiń jańa júıesi boıynsha prokýrorlar bir táýlik ishinde polısıa organdarynyń prosestik áreketteriniń zańdylyǵyn tekseredi. Buryn mende zańdyq turǵyda eshqandaı problemalar bolǵan emes. Biraq osy joly sondaı keleńsizdikpen alǵash ret betpe-bet kelgenimde, men osy jańa mehanızmniń tıimdiligin sezindim. Prokýratýra men polısıa qyzmetkerlerine barlyq mán-jaıdy tez anyqtaǵandary úshin alǵysymdy bildiremin», – deıdi Temirlan.
Qylmystyq prosestiń bul modeli odan ári damıtyn bolady. Bas qadaǵalaý organy atap ótkendeı, 2022 jyldyń 1 qańtarynan bastap prokýrorlar asa aýyr qylmystar boıynsha, 2023 jyldan bastap sybaılas jemqorlyq boıynsha, al 2024 jyldan bastap qylmystyq isterdiń barlyq sanattary boıynsha aıyptaý aktilerin óz betinshe jasaýy tıis.