Aıajan DANIARQYZY – stýdent. 20 jasta. Ádemi. Kórkem. Suńǵaq boıly. Oıly. Ornyqty. Syrt kelbeti «Mine, bizdiń qazaq qyzy!» dep maqtanýǵa turarlyq. Almatynyń perzenti. Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıtetiniń 3-kýrs stýdenti. Bolashaq IT mamany. Al Ulttyq sportpen, onyń ishinde qusbegilikpen aınalysyp júrgenine eki jyldaı bolyp qaldy. Aryn jáne Altyn atty eki qyrany bar.
QOS QANATY
Jalpy, qala qyzy Aıajan qusbegilik ónerge oılamaǵan jerden kelgenin jasyrmaıdy. Sebebi, eń alǵash onyń kóńili sadaq tartýǵa aýǵan-dy. Sóıtip, «Sultanseri» etno- óner ortalyǵynyń áleýmettik jelilerde jarıalaǵan «sadaqshy qyzdar» kastıngine bardy. 450 qyzdyń arasynan irikteýden ótip, alǵashqy jarty jyl sadaq atýmen kásibı túrde aınalysty. Ýaqyt óte ustazy Sultanseri Beketulynyń qusbegilikpen aınalysyp júrgen atakásibine qyzyǵýshylyǵy oıanyp, basynda oǵan qolǵabys ete júrip, keıin basybaıly qalaı berilip ketkenin baıqamaı da qalady.
Ol qazaq qyzdarynyń tabıǵatynan qaısar keletinin aıtady. Eń alǵash búrkitin qolynda ustap turý qıynǵa soqqany bar. Úlken jyrtqysh qustyń alpamsadaı denesinen, aýyr salmaǵynan názik bilegi talyp qala beretin sátterin áli umytqan joq. Aryn men Altynnyń salmaǵy shamamen 6-7 keli.
Aıajannyń qazir qoly hám bilegi ábden shynyqqan, burynǵydaı qınalmaıdy. Bul ónerdi rıasyz jaqsy kóredi. Qos qyranyn kútip-baptaýǵa barlyq jaǵdaı jasalǵan. Onyń kópke kóbirek tanymal uıabasar (urǵashy) Aryny – 6 jasar. Adam jatyrqamaıdy. Al Altynǵa aınalasyna úırenisý úshin biraz ýaqyt kerek kórinedi.
«QYRANYMMEN SÓILESEMİN...»
Iá, qazaq halqynyń tektiligin, júrektiligin tanytatyn bul óner qyrandaı qyraǵylyqty talap etedi. Tabıǵattyń asaý da jyrtqysh qusymen til tabysyp, ony aıtqanyna úıretý úshin de tózimdilikpen qatar biliktilik te aýadaı qajet.
– Tiri janmen jumys isteıtindikten, bul garmonıa men bir-birimizge degen senimdi talap etetin is. Arynnyń kóńil kúıi ár kezde ártúrli bolady, soǵan oraı onyń óz-ózin ustaýy da ózgeredi. Olardy óz qolymnan tamaqtandyramyn, erkeletip sóılesemin, arasynda urysyp qoıatynym da bar. Búrkit kıeli qus bolǵandyqtan, asa kútimdi qajet etedi. Tuzdalmaǵan qyzyl et jeıdi. Jalpy, qyrandar qolǵa úırenýge beıim keledi. Olar – kún sáýlesine tike qaraı alatyn jalǵyz qus. Kók baıraǵymyzda da beker beınelenbese kerek. Búrkit – erkindik pen bostandyqtyń, qaısarlyq pen batyldyqtyń, órlik pen erliktiń sımvoly. Bul óner meniń boıyma osyndaı qasıetterdi sińirip jatqandaı, – deıdi Aıajan arýymyz.
Aıajan keıingi bir jyl kóleminde, naqtyraq aıtsaq, byltyr qusbegilikten ótken barlyq týrnır men jarystarǵa qatysty. Bir jyl ishinde bas-aıaǵy jeti-segiz jarysta boı kórsetip úlgerdi. Eń alǵash ret Kókshetaý qalasynda ótken jarysta fınalǵa shyqty. Sol kezde búrkitiniń ushqyrlyǵy eki sekýndqa ǵana qalyp qoıdy. Degenmen, osy jarystan soń baǵy jandy. Sebebi, keıingi barlyq jarysta aqtyq márege deıin ótip júr.
BİZDİŃ ARÝLAR
Byltyr Shyǵys Qazaqstan oblysynda ótken, Qazaqstan, Qytaı, Mońǵolıa, Reseı jáne Qyrǵyzstannyń sportshylary qatysqan, búrkit, suńqar, qarshyǵa men ıtelgini qolǵa shaqyrý jáne shyrǵaǵa salý «Shyǵys salburyny – 2023» týrnırine kileń erlerdiń arasynda 4-aq qusbegi qyz qatysqan bolsa, solardyń biri bizdiń Aıajan Danıarqyzy.
– Túz qusyn, ıaǵnı búrkitti durys baptaý úshin adamǵa mentaldy turǵyda óte myqty bolý kerek. Bastapqyda adamnyń ý-shýy kóp jerge otyrǵyzamyz. Boıy úırengen soń shaqyryp, et beremiz. Ýaqyt óte kele jattyǵýlardy bastaımyz. Meniń oıymsha, búrkittiń durys baptalýy eń aldymen ustazǵa baılanysty. Bul turǵyda men lotoreıa jeńip aldym desem bolady. Ustazym Sultanseri Beketuly – áıgili Beket Esentaev atamyzdyń perzenti, ákesiniń serilik ónerin jalǵastyrýshy retinde osy ónerdiń damýyna kóp kúshin salyp kele jatqan azamat, – deıdi óziniń osy jolǵa túsýine dáneker bolǵan ustazyna degen iltıpatyn bildirýdi de umytpaǵan Aıajan.
Qusbegilik ony eń aldymen sabyrly, tózimdi bolýǵa úıretti. Kúndelikti ómirinde sportpen kóbirek shuǵyldana bastady. Sebebi, búrkit dala qusy bolǵandyqtan ashyq aspan astynda, dalada kóp júrýge týra keledi. Ol munyń da gadjetterge jipsiz baılanǵan búgingi zamanda paıdasy óte kóp dep sanaıdy.
JAN QALAÝY
Jalpy, qusbegilik ónerdiń atadan mura bolyp kele jatqanyn bárimiz bilemiz. Kóshpeli ómir saltyn ustanǵan halqymyz tabıǵatpen egiz ǵumyr keshken. «It júgirtip, qus salǵan, qaqpan-tuzaq quryp, tor jaıǵan» qazaq úshin qusbegilik bir jaǵynan kúnkóris qamy bolsa, ekinshiden ýaqytty kóńildi ótkizýdiń joly retinde de paıdalanylǵan. Tipti, ańshylyq-saıatshylyq kásip shynyǵyp-shyńdalýdyń, áskerı jattyǵýdyń tamasha úlgisi bolǵan kórinedi.
– Bilýimshe, qusbegilikpen aınalysqan adamdardyń ǵumyry uzaq bolady desedi. Qyrandarymdy kútip-baptaýda ustazym Sultanseri Beketuly kómektesedi. Sadaq tartý ónerin de tastaǵanym joq, qusbegilikpen qosa alyp júrmin. Al sadaq atýdyń motorıkany, dáldikti damytatyny haq, – deıdi búrkitshi qyz.
Búrkit baptap, jarystarǵa qatysý, sadaq tartý óneri de onyń oqýyna esh kedergi keltirgen emes. Ýnıversıtettegi sabaqtary kóbine túske deıin bolady, al qyrandarymen jattyǵýlaryn soǵan yńǵaılap tústen keıingi ýaqytqa qoıady. Sondyqtan esh qıyndyq bolǵan emes. Oqýyn da, kásibin de aqsatqan jeri joq. Jalpy, kásibin jan qalaýymen, júregimen atqaratyn adamnyń juldyzy árqashan bıik bolatynyn biledi.
BIİKKE SAMǴA, AINALAIYN!
– Buryn kúnkóristiń, odan sal-seriliktiń belgisine aınalǵan ulttyq ónerimizdiń qazirgi kúni sport retinde damyp jatqany meni qýantady. Bul búgingi urpaqtyń tek sheteldik sport túrlerine ǵana emes, ózimizdiń de ulttyq sportymyzǵa kóńil aýdarýyna septigin tıgizedi dep bilemin. Qazaqtyń dástúrin, mádenıetin búgingi jahandaný dáýirinde damytyp jatsaq, álem aldynda da básimiz bıik bolary sózsiz, – deıdi qasqyrdy uryp alardaı bilegi bolmasa da, qaısar, tabandy minezi, qusbegilik ónerdi súıetin judyryqtaı júregi bar Aıajan Danıarqyzy.
Keleshekte qusbegilikti álemdik deńgeıdegi sport retinde kórgisi keletin jáne búrkitshi burymdylar kóp bolsa eken degen aq tileýli Aıajan bıylǵy kúzde bizdiń elde, Elorda tórinde ótetin V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndaryna qatysamyn dep belin bekem býyp otyr. Daıyndyqty bastap ta ketti. Ázirge qaı baǵyt boıynsha qatysatyny qupıa. Túrki álemi kóz tikken kóshpendiler oıyndaryna 100-den astam memleketten 4 myńǵa jýyq sportshy qatysady dep kútilýde. Al biz búrkitshi boıjetkenimizdi sol dúbirli dodada úlken bıikten kórgimiz keledi. Ulttyq ónerimizdi ál-qaderinshe ulyqtap, nasıhattap júrgen arýymyzǵa tek sáttilik serik bolǵaı deımiz.
TOMAǴASYN AIAQ ASTYNA TASTAMAǴAN
- Búrkit qanatyn jaıǵanda 2,5 metrge deıin jetedi eken. Sheńgelimen 5 keli jemtikti kóterýge qaýqarly. Qatty daýyl soqqanda da kókte erkin samǵaı beredi. Urǵashysy erkeginen úlken bolatyn kórinedi.
- Qyraǵylyǵy sonshalyq, 3 shaqyrym qashyqtyqtaǵy kishkentaı qoıandy da baıqap qoıady. Búrkit qaza bolǵanda denesin aq shúberekke orap, taý- tastyń jaqparyna, qus uıasyna jaqyn jerge jerleıtin bolǵan.
- Tarıhı derekterge súıensek, Qubylaı hannyń saıatshylyq maqsatta qolǵa úıretken 500-deı aq suńqary jáne basqa da qyran qustary bolǵan jáne olardy kútip, baptaýǵa 10 myń qusbegi ustaǵan desedi.
- Orta ǵasyrlarda Ortalyq Azıa men Qazaqstan, Qyrym, Edil boıyn bılegen patshalar men handar da saraılarynda qusbegiler ustaǵan. Saraı qusbegiligine tek aqsúıekter, ámirler taǵaıyndalǵan kórinedi.
- Búrkittiń eki kózin jaýyp turatyn, dýlyǵa tárizdi basyna kıgiziletin, teriden jasalǵan tomaǵasy bolady. Ol qustyń aınalasynda bolyp jatqan kez kelgen qubylystarǵa mazasyzdanbaı, tynysh otyrýy úshin kerek. Atam qazaq tomaǵanyń ózin aıaq astyna tastamaı, «bas kıim» retinde qarap joǵaryǵa qoıatyn bolǵan.