Barsha musylman qaýymy úshin eń qasıetti, eń qýanyshty eki uly meıram bar. Onyń biri - Oraza aıt bolsa, ekinshisi - kelip jetken Qurban aıt merekesi.
Jalpy "aıttaý", "aıtshylaý" uǵymy qazaqqa burynnan tanys. Alaıda, bul eki aıttyń ár qaısysyna tán ótý erekshelikteri bar ekendigin birimiz bilsek, birimiz bilmeı jatamyz. Osy oraıda Almaty-akshamy.kz Asylarna.kz aqparatyna súıenip, Qurban aıttyń Oraza aıttan 7 aıyrmashylyǵyn usynyp otyr.
1. QURBAN SHALÝ
Árıne qurban aıtty qurbandyqsyz elestetýdiń ózi ersi. Bul – osy kúni jasalatyn eń úlken qulshylyqtardyń biri. Ramazan aıynan keıin, Oraza aıtta, aýzymyzdyń ashyq ekenin bildirip, aıt namazynan keıin adamdar birden aıttap, meıramdaıtyn bolsa, Qurban aıttyń aıt namazynan keıin eń birinshi oryndalatyn abzal amal - qurban shalý. Sondaı-aq, Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) súnnetine saı óziń shalǵan qurbandyqtan aýyz tıý.
Qurban – arab tilinde «jaqyndaý» degendi bildiredi, ıaǵnı jasaǵan saýap ister arqyly júrekti tazartyp, Allaǵa jaqyndaı túsý. Al sharıǵattaǵy termındik maǵynasy: «Sharttarymen sanasa otyryp qulshylyq nıetimen mal baýyzdaý». Olaı bolsa, qurbandyq shalýdy tek mal soıyp, qan shyǵarý emes, Allanyń rahym-meıirimine qol jetkizýdiń bir joly dep túsingen abzal.
Uly Alla Quranda: «Biz árbir úmmet úshin ózderine bergen maldardan, Allanyń ǵana atyn atap qurban shalýdy bekittik», - degen. («ál-Haj» súresi, 34-aıat) Demek, qurban shalý – shamasy, múmkindigi jetetin ár adamǵa mindet qulshylyqtardyń biri. Ibn ál-Arabı: «Aqıqatynda, Qurban Aıt kúni qurban shalý – amaldardyń eń jaqsysy, óıtkeni árbir ǵıbadat óziniń bekitilgen ýaqytysynda artyqshylyqqa ıe», - degen. ( «Arıdatýl-ahýazı» súresi, 13 - aıat)
Demek, qurban shalý – musylman ómirindegi saýaby mol ári aıryqsha mańyzdy qulshylyq.
2. QURBAN AITTA TASHRIQ KÚNDERİ BAR
Eki aıtta bir kún toılanatyndyǵyna qaramastan Qurban aıt kúninen bólek taǵy 3 kún tasharıh kúni bar.
Tashrıq kúnderi degenimiz - Qurban aıt kúninen keıingi úsh kúndi aıtady. Alla Taǵalanyń Quran Kárimdegi: "Sanaýly tashrıq kúnderi Allany eske alyńdar",- degen ("Baqara" súresi, 203-aıat) sózi osy kúnderdi bildiredi. Bul kúnderdiń tashrıq dep atalý sebebi, ol kúnderi adamdar qurbandyqqa shalǵan maldarynyń etterin kúnge keptiretin bolǵan. Tashrıq kúnderiniń ereksheligi, bul kúnderde paryz namazdarynan keıin tashrıq tákbirleri aıtylady, qurban shalynady, nápil oraza ustamaǵan abzal.
Qurbandyqty tashrıqtyń úshinshi kúni, al endi Qurban aıttan eseptesek tórtinshi kúni aqsham namazyna deıin shalýǵa bolady. Kóbimiz ýaqytynan jańylysyp jatatyn tashrıq tákbirin ekinti namazyna deıin aıtady. Al endi "sonda tashrıq tákbiri ne?" degen suraq týyndasa, maqalany ary qaraı oqyńyz.
3. TASHRIQ KÚNDERİNİŃ TÁKBİRİN AITÝ
Oraza aıt kúni de, Qurban aıt kúni de Alla Taǵalany ulyqtaıtyn merekelik tákbirlerdi aıtý sharıǵatta quptalatyn amal. Biraq, dál Qurban aıt kezinde aıtylatyn tákbirdiń arnaıy bekitilgen de ýaqyttary bar. Ony - tashrıq kúnderiniń tákbiri deıdi.
Tashrıq kúnderiniń tákbiri degenimiz - zúlhıjjanyń 9-kúngi tańǵy namazynan keıin aıtylyp bastalatyn, sodan ári paryz namazynyń sońynda aıtylýy zúlhıjjanyń 13-kúngi ekindi namazynyń sońyna deıin jalǵasatyn
«Allaóý Akbar, Allahý Akbar, Lá ıláha ılláLlahý, ýaLlahý Akbar, Allahý Akbar ýá lıLláhıl-hámd».
(Alla bárinen de ulyq, Alla bárinen de ulyq. Alladan basqa táńir joq, jáne Alla bárinen de ulyq. Alla bárinen de ulyq jáne barlyq maqtaý-madaq Allaǵa ǵana laıyq) sózi.
Ýmaır ıbn Sa`ııd: "Álı tákbirlerdi Arafa kúniniń tańynan sońǵy tashrıq kúniniń ekindi namazyna deıin aıtatyn", - degen ("Mýsonnaf Ibn Ábı Shaıba": 2/165).
"Sanaýly tashrıq kúnderi Allany eske alyńdar!" («Baqara» súresi, 203-aıat) degen aıattyń negizinde tashrıq tákbirin meıli jamaǵatpen, meıli jalǵyz atqarylǵan ár paryz namazynyń artynda er adamdarǵa da, áıel kisilerge de, turǵylyqty kisige de, jolaýshy kisige de bir márte aıtý ýájip, kóbirek aıtý mýstahab (isteýshisi saýap alyp, jasalmaǵan adamǵa kúná jasalmaıtyn jaǵdaı) sanalady. Aıt namazy men útir namazynan keıin aıtylmaıdy. Masbýq kisi tashrıq tákbirin ımamnyń sáleminen keıin ótkizip alǵan rákaǵattaryn ótegen soń aıtady. Er kisi kóterińki daýyspen, al áıel kisi ishinen aıtady.
"Omar Mınada tigilgen shatyrynda tákbir aıtatyn. Ony estigen meshittegiler de bazardaǵylar da tákbir aıtatyn. Mına tipti tákbirden dirildep ketetin. Ibn Omar da tashrıq kúnderi Mınada, namazdardyń sońynda da, tóseginde de, shatyrynda da, otyrysynda da tashrıq kúnderi boıy tákbir aıtatyn. Maımýna anamyz da qurban aıt kúni tákbir aıtatyn. Sondaı-aq, áıel kisiler meshitte Ában ıbn Osmannyń, Omar ıbn Abdýlazızdiń arttarynda turyp tashrıq túnderinde er kisilermen birge tákbir aıtatyn",- dep rıýaıat etken. (Buharı)
4. AIT NAMAZYNA SHYǴARDA ESHTEŃE JEMEI SHYǴÝ
Súnnet boıynsha, musylman Oraza aıtynyń namazyna shyǵarda bir nárse jep shyǵady, al Qurban aıt namazyna shyǵýdan buryn qaıtyp kelgenshe esh nárse jemeıdi.
Bul amalǵa baılanysty Ánas ıbn Málık (oǵan Alla razy bolsyn) bylaı dep baıandaǵan: “Oraza aıt kúni Alla Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) eshqashan aıt namazyna birneshe qurma jemeı shyqpaıtyn. Ári ádette ol taq san qurma jeıtin”. (Ál-Buharı) Jáne Býraıda “Paıǵambar (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Oraza aıtynyń namazyna tamaqtanbaı shyqpaıtyn, ári Qurban aıt namazyna shyǵýdan buryn qaıtyp kelmeıinshe tamaq jemeıtin”, - degen. (Át-Tırmızı 542, Ibn Májah 1756) Osy hadıstiń ımam Ahmad keltirgen rıýaıatynda: «Ári Qurban aıt namazyna shyǵýdan aldyn odan qaıtyp kelmeıinshe tamaq jemeıtin. Sodan soń óziniń qurbandyǵynan jeıtin”, - dep aıtylǵan. (Ahmad)
Osy oraıda kóbimizde: "Sonda Qurban aıt kúni sáresige turyp, ózimiz shalǵan qubandyǵymyzdan aýyz ashamyz ba?" - degen jańsaq pikirler týyndap jatady. Qýanysh pen shattyqqa toly bul qos meıramda musylmandar sáresige turmaıdy, oraza ustamaıdy. Bul týraly Abý Sa’ıd ál-Hýdrı bylaı dep baıandaǵan: «Allanyń Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) adamdarǵa Oraza aıt pen Qurban aıttyń eki kúninde oraza ustaýǵa tyıym salatyn». (Buharı)
5. QURBAN AITTA ÚLKEN QAJYLYQ RÁSİMİ ORYNDALADY
Jylyna bir-aq ret keletin úlken Qajylyq maýsymy dál osy Qurban aıt kezinde oryndalady. Ol - Islam dininiń besinshi tiregi. Haj (qajylyq) arab tilinde «qurmetti oryndy zıarat etý» degen maǵynany beredi. Al bul sózdiń sharıǵattaǵy máni – belgili oryndardy belgilengen ýaqytta, belgilengen amaldardy oryndaý arqyly zıarat etý nemese dinniń bir tiregin oryndaý maqsatynda Qaǵbany zıarat etý.
Qajylyq – balıǵat jasyna tolǵan, aqyl-esi bútin, qarajaty jetkilikti jáne qajylyq saparyna densaýlyǵy jaraıtyn árbir musylmanǵa paryz.
Qajylyqtyń paryz ekendigine Quran, súnnet jáne barlyq musylman ǵulamalarynyń biraýyzdy kelisimi (ıjmaǵ) dálel bolady. Alla Taǵala:
«Onyń jolyna shamasy kelgen adamdarǵa Alla úshin Úıge (Qaǵbaǵa) qajylyq jasaý mindet», – degen. («Áli Imran» súresi, 97-aıat)
Ábý Hýraıra (Alla oǵan razy bolsyn): «Alla elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) bizge qutpa oqyp: «Eı, adamdar! Alla senderge qajylyqty paryz etti, sondyqtan qajylyq jasańdar», – dedi. Sonda bir kisi: «Ýa, Allanyń elshisi! Jyl saıyn ba?» – dep surady. Ol (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) úndemedi. (Álgi kisi) suraǵyn úsh ret qaıtalaǵannan keıin, Alla elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Eger «ıá» desem, paryz bolatyn edi jáne senderdiń oǵan (jyl saıyn qajylyq jasaýǵa) shamalaryń kelmes edi», – dedi de, sosyn: «Meni ózderińe qaldyrǵan nársede jaıyma qoıyńdar. Óıtkeni senderden ilgeri ótkenderdi suraqtarynyń kóptigi jáne paıǵambarlarymen kelispeýshilikteri sebebinen qurydy. Sondyqtan senderge bir nárse buıyrsam, ony shamalaryń kelgenshe oryndańdar, al eger bir nárseden tyısam, ony tastańdar», – dedi», – dep aıtqan. (Múslim)
6. DUǴALAR KERİ QAITARYLMAITYN KÚN - ARAFA
Arafa – zýl-hıjja aıynyń toǵyzynshy kúni ári qasıetti Qurban aıt meıramynyń aldyndaǵy kún. «Arafa» sózi «tanysý», «bilý» degen maǵynany beredi. Iaǵnı baǵzy zamanda Mekkeden 20 shaqyrymdaı jerdegi Arafat jazyǵynda adamzattyń atasy Adam (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) men Haýa tabysyp, tanysqan. Bul kúni qajylyq rásimniń eń basty sharty – Allaǵa ǵıbadat etiletin qasıetti oryn sanalatyn Arafat jazyǵynda turý paryzy atqarylady.
Al Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Qajylyq degenimiz – Arafat. Kimde-kim Arafatqa úlgerse, qajylyqqa úlgergen bolady», - degen. (Ábý Dáýd, Tırmızı)
Demek, kimde-kim Arafatta bir sát te turmasa, qajylyq ǵıbadatyn oryndamaǵan bolyp sanalady eken. Qajylar qanshama joldy osy jerde duǵa jasaý úshin baǵyndyrady. Arafatta bolatyn kún – qajylyqtyń shyńy. Qajylar bul kúndi tek qana duǵa tileýmen ótkizedi.
Alla Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): “Alla Taǵala quldaryn tozaq otynan azat etýde Arafat kúnimen teń keletin kún joq. Arafat kúni olarǵa perishteler jaqyndap, musylmandardy kórgenin maqtanysh tutady. Ári, olardyń duǵalary qabyl bolýyna tilektes bolady”,- degen. (Imam Mýslım)
7. QURBAN AIT PEN ORAZA AITTYŃ ÝAQYTTARY
Qasıetti Ramazan aıynyń paryz etilgen otyz kún orazasynan keıin Oraza aıt bolsa, arada týra 70 kún ýaqyt ótkennen keıin Qurban aıt merekesi bolady. Iaǵnı Zúlhıjja aıynyń 10-juldyzynda.