Din men dástúr sabaqtastyǵy jaıly qazirgi qoǵamda jıi sóz qozǵalady. Osy taqyrypty qaýzap, zerttep júrgen ǵalymdar, dintanýshylardyń aıtýynsha, ádet-ǵuryp, salt-sananyń negizi musylmanshylyqqa negizdelgen. Osy máseleni egjeı-tegjeıli halyqqa túsindirý úshin Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń qoldaýymen «Din men dástúr» atty kitap jaryq kórgen edi. Bul kitapta qazaqy ádet-ǵuryptardyń basym bóliginiń ımanı ustanymnan alynǵandyǵy, dástúr men dinniń bite qaınasyp bólinbes dúnıege aınalǵandyǵy týraly áńgimelenedi. Qalyń oqyrmanymyz da qundy dúnıelerden habardar bola júrsin degen maqsatta «Almaty aqshamy» gazetinde kitaptan úzindiler jarıalap turýdy jón kórdik.
Qonaqjaılyq - qazaqtardyń ejelgi qasıeti. Bul jóninde XIX ǵasyrdyń aıaǵynda Reseı zertteýshisi Vıktor fon Gern bylaı dep jazǵan bolatyn: «Jalpy alǵanda, qazaqtar osy ýaqytqa deıin jyly júzdiligimen, qaıyrymdy aqkóńildiligimen jáne qonaqjaılyq qasıetimen tańqaldyrady. Munyń ózi olardyń súıegine ejelden sińip ketken keremet asyl qasıet. Úıge kelgen qonaq olarda árqashan úı ıesiniń qamqorlyǵy men qorǵaýynda bolady». XIX ǵasyrda Qazaqstanda bolyp, ony zerttegen nemis zertteýshileriniń biri F.fon Hellvald ta bylaı dep jazdy: «Qyrǵyz-qaısaqtar barynsha qonaqjaı, meıirimdi bolyp keledi. Olardyń kıiz úıine kirip jaıǵasqan kez kelgen jatjerlik adamnyń ózimdi bireýler tonap nemese óltirip ketedi-aý dep qaýiptenbeı, alańsyz uıyqtaı berýine ábden bolady».
Qazaqtyń darhandyq, jomarttyq qasıeti – burynǵy kóshpeli ata-babalarynan úzilmeı kele jatqan dástúr. Islam dini kelgen soń osy dástúrlerdi odan ári bekitip, olarǵa musylmandyq reńk berdi. Ardaqty aıattar men Paıǵambar (s.a.s.) ósıetteri, sahabalardyń sózderi ilkide qalyptasqan izgilik ustanymdaryn odan ári naqtylap, olardyń basty maqsaty Jaratqannyń jarylqaýyna jetý ekendigin túsindirip, qaıta jańǵyrtty. Keıinnen qazaqtar saqılyq qasıet sóz bolǵanda Atymtaı jomartty mysalǵa keltiretin boldy. Al Atymtaı personajynyń túp negizi arab dástúrinde máshhúr bolǵan Hatım at-Taı, ıaǵnı Taı taıpasynan shyqqan Hatım degen kisi. Arabtar ony jomarttyqta mysalǵa keltiretin. Musylmanshylyqpen birge kelgen bul mysaldy qazaqtar jatsynbaı, ózinikindeı etip óńin keltirdi. Hatım at-Taıǵa tili kelmegendikten, Atymtaı dep qazaqylandyryp aldy. Ýaqyt óte kele ol adamnyń arab ekendigi umytylyp, qazaqy mysalǵa aınaldy. Keń saharany jaılaǵan qazaq halqynda qonaq kádesiniń orny erekshe. Ár úıde qonaqqa arnalǵan syı-sıapat aldyn ala daıyn turatyn. Bul úrdis qazirge deıin saqtalǵan. Qonaqtyń sybaǵasy árqashan daıyn turady. Meıman kútý qazaqtyń zańyna aınalǵan. Eger qonaqqa laıyqty qurmet kórsetilmese, halyq bıi úı ıesine aıyp salatyn. Qonaqqa degen mundaı qurmettiń bir negizi Islam dininde jatyr. Ábý Hýraıradan (r.a.) jetken rıýaıatta Alla Elshisi (s.a.s.): «Kimde-kim Allaǵa, aqyret kúnine ıman keltirgen bolsa, qonaǵyn qurmettesin, jaqsylap kútsin», – degen. Uqba ıbn Amırden (r.a.) jetken rıýaıatta Alla Elshisi (s.a.s.): «Qonaq kútpeıtin janda qaıyr joq» degen Buharı men Múslim rıýaıat etken.
Qazaqtar qonaqty arnaıy qonaq, qudaıy qonaq, qydyrma qonaq, qylqyma qonaq dep tórtke bólgen. Solardyń ishinde qudaıy qonaq - úı ıesi tanymaıtyn beıtanys jan, jolaýshy. Otaǵasy buryn-sońdy kórmegen adamyn «Qudaıy qonaqpyn» dese boldy, jyly shyraımen qarsy alyp otyrǵan. Halyq naqylynda qonaqtyń qurmetin bildiretin «qyryqtyń biri – qydyr», «qonaqtyń óz yrys-nesibesi, qut-berekesi bar» degen sıaqty uǵymdar qalyptasqan. Meıman beıtanys bolsa da, úıdiń tórine shyǵarylyp, qonaq haqysy berilip, qurmet kórsetiledi.
Qazaqta qonaq bolýdyń qatyp qalǵan merzimi bolmaıtyn. Arnaıy qonaqtar aptalap, aılap meıman bolatyn. Al «úsh kúnge deıin qonaq» deıtin qaǵıda kóbine qudaıy qonaqqa qatysty aıtylatyn. Oǵan deıin kelgen kisiniń maqsaty suralmaıtyn. Atalmysh qaǵıdanyń dinnen alynǵanyna daý joq. Oǵan tómendegi rıýaıat dálel bolady.
Ábý Shýreıh Hýeılıd ıbn Amrdan (r.a.) jetken rıýaıatta Allanyń Elshisi (s.a.s.): «Kimde-kim Allaǵa, aqyret kúninen ıman keltirse, qonaǵynyń syıyn jaqsylap bersin», – deıdi. Sahabalar: «Onyń syıy ne?» – dep suraǵanda, ol (s.a.s.): «Onyń syıy – bir kún jáne tún. Qonaq etý - úsh kún, odan asqany - úı ıesiniń sadaqasy», – dep Buharı men Múslim rıýaıat etken.
Ansarlyqtyń qonaq kútýi
Ábý Hýraıradan (r.a.) jetken rıýaıatta birde Allanyń Elshisine (s.a.s.) bir kisi kelip, óziniń ash ekendigin bildiredi. Paıǵambar (s.a.s.) ony tamaqtandyrýdy áıelderiniń birine tapsyrmaq bolǵanda ol jubaıy: «Ózińdi aqıqatpen jibergen Allanyń atymen ant eteıin, úıde qara sýdan basqa eshteńe joq», – deıdi. Sosyn basqa bir áıeline jibermek bolǵanda, odan da sondaı jaýap alady. Sóıtip, Paıǵambardyń (s.a.s.) úıinde qonaq kúterlik jaǵdaı joqtyǵy anyqtalady. Aqyrynda Allanyń Elshisi (s.a.s.) sahabalaryna qaıyrylyp: «Myna kisini kim qonaq etedi?» – dep suraıdy. Sonda ansarlardyń biri turyp: «Men qonaq eteıin, ýa, Rasýlalla!» – deıdi. Sóıtip, ony meıman etý úshin aldymen áıeline baryp: «Úıde birdeńe bar ma edi?» – dep suraıdy. Áıeli: «Balalardyń talǵajý etip otyrǵan azyǵynan basqa eshteńe joq», – dep jaýap beredi. Kúıeýi: «Olardy birdeńemen aldandyrarsyń. Qonaǵymyz úıge kirgende shamdy sóndir. Biz birdeńe jep otyrǵanǵa uqsaıyq. Al ol tamaq jegende shamdy jaq», – deıdi. Sóıtip, bar taǵamyn qonaqqa berip, ony razy qylady da, úıde eshteńe joq ekendigin sezdirmeıdi. Sol ansarlyq tańerteń aldyna kelgende Qudaıdyń qalaýymen onyń isinen habardar bolǵan Paıǵambar (s.a.s.): «Alla keshegi túni jubaıyńmen ekeýińniń qonaǵyńa jasaǵan isterińe qaıran qaldy», – dep, izgi isiniń saýabymen súıinshileıdi. Buharı men Múslim rıýaıat etken.
Dastarhan ádepteri
Qazaq halqynda saqtalǵan ádeptilik dáristerinen naǵyz musylman ustanymynyń kórinisin kóremiz. Solardyń biri - dastarhanda otyrý, tamaqtaný ádebi. Endi halyq sanasynda saqtalǵan sol ádepterdi hadıs shárıftermen ushtastyryp kórelik. Dastarhanǵa otyrǵanda, Allanyń atyn aýyzǵa alyp, tamaqty tabaqtyń jaqyn jerinen oń qolmen alyp jeý - ata-babadan kele jatqan dástúrli ádep. Bul - Paıǵambardyń (s.a.s.) ósıetterinen alynǵan ónegeler. Omar ıbn Ábý Sálámá (r.a.) bylaı deıdi: «Maǵan Allanyń Elshisi (s.a.s.): «Ýa, bala! Allanyń atyn atap, oń qolyńmen je. Ózińe jaqyn jerden je», – dep aıtty». Asty ala bastaǵanda, Allanyń esimin aıtýdy umytyp, keıinnen esine túsirse, «aldynda da, aıaǵynda da "Bismillá" dese bolady. Buharı men Múslim rıýaıat etken. Múminderdiń anasy Aısha (r.a.) bylaı deıdi: «Allanyń Elshisi (s.a.s.): «Eger de bireýleriń tamaq jese, «Bismillá» dep aıtsyn. Al eger basynda umytsa, onda «Basynda da, aıaǵynda da «Bismilla» dep aıtsyn», – dep aıtty».
Asqa sol qolyn salǵan balaǵa úlken kisiler oń qolmen jeýdi úıretken. Bul kelesi hadısten alynǵan taǵylym bolyp sanalady. Ibn Omardan (r.a.) jetken rıýaıatta Allanyń Elshisi (s.a.s.) bylaı deıdi: «Qaısybiriń tamaq jese, oń qolymen jesin, ishse de oń qolymen ishsin. Shyndyǵynda, shaıtan sol qolymen iship, sol qolymen jeıdi» delingen.
(«Din men dástúr», I kitap, Almaty, 2013 j)
«Almaty-akshamy», №23 (6316) 16 aqpan 2023 jyl.