Ortalyq Azıa, túrki halyqtaryna ortaq ulyq meıram bar. Ol – Naýryz. Bul – kún men túnniń teńelip, Samarqannyń kók tasy erıtin shaq. Parsy tilinen tárjimalaǵanda, naýryz «jańa kún» degen uǵymdy beredi. Endeshe, qasterli qundylyǵymyzdyń qyr-syryn bilý – bárimizge paryz. Elimizdiń batys óńirlerinde 14 naýryzdan bastap kórisý dástúri bastalyp ta ketti. Osy rette ańyz tulǵa Baýyrjan Momyshulynyń kelini, qoǵam qaıratkeri, jazýshy Zeınep AHMETOVAMEN áńgimelesken edik.
Tamyry tereńde
– Zeınep apaı, ózińizdi qazaq rýhanıatyn nasıhattaýshy altyn dińgek dep bilemiz. Jalpy, Naýryzdyń mán-maǵynasy týraly keńirek aıtyp berseńiz?
– Ertedegi qazaqtar kókek aıyn naýryz, jyldyń basy dep eseptegen. Sodan mynadaı óleń joldary qalǵan.
Kókek keldi,
Kóktem keldi.
Kókek kelse,
Kókten ber.
Kókten berseń,
Kópke ber, – degen.
Al keıin kele-kele jańaǵy kókek aıynda bastalatyn toı naýryz, aı atyna aınalyp ketken. Ásilinde, kókek aıy bolatyn. Osy aıda bastalatyn mereke Ulystyń uly kúni Naýryz ıslam dininen de buryn shyqqan. Óte erteden kele jatqan bizdiń qazaq halqynyń tól merekesi sanalady. Qala berdi, búkil túrki, parsy, Úndistannyń biraz bóligi, Qap taýlyqtarǵa (kavkaz), t.b. ortaq uly mereke dep aıtýǵa bolady. Astronomıalyq esep boıynsha, sol kókek aıynyń 21-inen 22-sine qaraǵan túni aspanda bir ózgeshe, erekshe diril, ún, gúril estilgen eken. Biraq qazir estilmeıdi. Óıtkeni, jer-álemniń barlyǵy tehnıkanyń dybysyna bólenip ketken. Al buryn mundaı quraldar joq, aýa men tabıǵattyń tynyq kezinde estilgen desedi. Sony eń aldymen qoı estıtin kórinedi. Qoı aspanǵa qarap mańyrap, belgi beredi eken. Sonda qoıshy «áz keldi» deıdi. Minekı, sodan baryp «áz bolmaı, jaz bolmaıdy, jaz bolmaı, máz bolmaıdy» deıdi. Bylaı aıtqanda, naýryzdyń kelýin áshkereleıtin, pash etetin belgi osy. Áz kelgennen keıin ǵana naýryz kiredi dep eseptegen. Sonymen qosa, búkil jan-janýar, ósimdikterge jan kirip, qaıta túleıdi. Dál osy ýaqyttarda kún men tún, ystyq pen sýyq, bári teńeledi. Astronomıalyq ǵylymda aspan deneleri óziniń bastapqy núktesine oralatyn kórinedi. Sol kezde tepe-teńdik, Ulystyń uly kúni enedi dep eseptegen.
«Uzynsarynyń sybaǵasy»
– Bir qaıran qalarymyz, halqymyz osynyń bárin qalaı bilgen?
– Bizdiń qazaq halqy erteden kóp tirshiligin tórt túlikpen baılanystyrǵan. Tabıǵatqa óte jaqyn bolǵan. Erteden aspan áleminiń syryn uǵynǵan. Soǵan qarap kúntizbesin jasap alǵan dana halyq qoı. Buǵan qazaqtar erte bastan qamdanǵan. Meniń esimde, sheshelerimiz «uzynsary kelgende salamyn» dep soǵymnan sheke, jilik, jambas, qazysyn bólek yqtıattap tyǵyp júretin. Ájelerimiz qaryndaǵy maıyn, qurtyn, jentin, irimshigin saqtaıtyn. Bala-shaǵasynan aýlaqtaý jerge qoıatyn. Sonyń bárin qasterli kún taıaǵanda asha bastaıtyn.
«Uzynsarynyń sybaǵasy» deıtin sebebi, naǵyz jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úzilip túser kezeńi. Mal aryq. Qysqy soǵym bitken. Adamdardyń da óńi qýqyldanyp, jadyrańqy jazdy ańsap, sóıtetuǵyn kezin «uzynsarynyń shaǵy» dep aıtady eken. Osylaısha daıyndyqty erte kezden qamdaıdy. Endi jaqyndaǵan kezde qystaýdy, úıdiń, qora-qopsynyń aınalasynyń barlyǵyn tazalap, kúl-qoqys, jaramsyz ketik ydys - bárin órtep, kómetinin kómip, otpen tazartady. Sodan keıin úı men qora-qopsyny adyraspan nemese arshamen tútindep zalalsyzdandyrady. Adyraspannyń qasıetin Ibn Sına da aıtqan. Qansha tútindetseń de, kózdi ashytpaıtyndyǵyn burynǵylar baıqaǵan. Tilek tilep júrip, alasha, tekemet, kilemderdi qaǵyp, shań-tozańdaryn tazartyp, kir-qońdaryn jýǵan. Sebebi, Ulystyń uly kúni taza jerge, taza shańyraqqa kirse, qut-bereke ákeledi dep sengen. Sondyqtan halqymyz ulysty qabyldap, kútýdi osyndaı tazalyqtan bastapty.
Taǵy bir umytpaı aıta ketetin nárse bar. Aıtýly ýaqytta kórsetý úshin qyz-kelinshekter neshe túrli qolóner, bireýi syrmaq, endi bireýi túskıiz syrmaq tikken. Árqaıysysy jańa buıym jasaýǵa tyrysady eken. Odan keıin mereke kelgende, jańaǵy dúnıelerin ádemilep ilip qoıǵan. Sodan soń aýyldaǵy úlken kisi, apa-ájeler tigilgen zattarǵa qarap baǵasyn beripti. Sóıtip, qyz-kelinshekterdiń qolónerge degen yntasyn arttyryp, solardyń qol sheberligin arttyrý maqsatynda, ekinshi jaǵynan, ónerdiń órkendeýine osylaısha úles qosqan.
Árkimniń óz mısıasy bolǵan
– Taǵy qandaı jón-joralǵylar bolǵan?
– Naýryz kúni jaqyndaǵan kezde er-azamattar saqal-murtyn basyp, shashyn alǵan. Apalar balalaryn jýyndyryp, tyrnaqtaryn alǵan. Qarapaıym bolsa da, bir-bir jańa kıim kıgizgen. Sóıtip, erteń naýryz degen kúni Qyzyr túnin kútedi. Bir jerde Qydyr baba, ekinshi bir aımaqta Qyzyr baba dep jatady. Ony adamdardy qoldap, qorǵap júretin Jaratqannyń erekshe jaratqan pendesi retinde kórgen. Osy túni oty janyp, jaryǵy sónbeı turǵan shańyraqqa Qyzyr babanyń nazary túsedi, qut-berekeli bolady dep oılaıdy. Atalǵan túndi kúzetkende uıyqtaıtyndar sırek bolady. Úlken kisiler ótken-ketken tarıhtan áńgime qozǵaıdy. Bir jyldyń ishinde ómirden ótken adamdardy eske alady. Olardyń istegen ıgi isterin tilge tıek etip, osy kúnge jetkenimizge táýbe desip, bir-birimen arqa-jarqa áńgimelesip otyrady.
Áıelder kójelerin buqtyryp, sútin pisirip daıyndap jatady
– Al osy ýaqytta jastar jaǵy ne isteıdi?
– Jastyń aty jas qoı. Ottan jeıde kıgendeı lapyldap turǵan óńkeı qyzýqandy jigitter, jas qyz-kelinshekter bar degendeı, olardyń saýyq-saırany tipti aıryqsha bolady. Qyz-kelinder qarıalarǵa «bel kóterer» deıtin dám jasap beredi. Ony maıly qazy, sók, irimshik, bal, meıiz, azdaǵan sút qatyp, kelige túıip, ádben myjyp jasaıdy. Sóıtip, ata-ájelerden jastar bata alypty.
Qyzyr túninde duǵa-tilekter tilengen
– Qyzyr túninde qandaı tilekter tilegen, qandaı amaldar jasalǵan?
– Qydyr túnin kútkende ıgi tilekter mol bolǵan. Bastysy, jaqsy nıetterden jaqsy tilekter týǵan. Qazaqtyń yrymy da, tyıymy da, barlyǵy tek jaqsylyqqa arnalǵan. Sol túnde 7 ydysqa dám qoıady eken. Bireýine sút, endigisine aıran, taza sý quıyp, bıdaı, arpa sıaqty nárselerdi salyp qoıady. Bul – kókten jaýdyrsyn, jerden óndirsin, eldiń irgesine yrys uıalasyn, aınalamyz berekeli, dastarhanymyz tolymdy bolsyn degen izgi tilekpen jasalatyn dúnıe. Senim degenimiz uly kúsh qoı. Mine, osyndaı jaqsylyqtarǵa senip, álgindegideı isterdi jasaıdy. Endi jańaǵy tań raýandap atyp kele jatqanda kúnniń qyzýyn kórsetý úshin, meniń kishkene kezimde ata-analarymyz alǵashqy kúnniń sáýlesine mańdaıymyzdy tosatyn. Óıtkeni, naýryzdyń birinshi kúninde kúnniń shýaǵyna, qyzylyna mańdaıyńdy tossań, deniń saý bolady. Boıdaǵy ártúrli kesir-kesapat ketedi dep yrymdaıtyn kórinedi. Bul da bir jaqsylyqtan týyndap jatqan nárse edi. Naýryz kirgendegi amandasý jaıshylyqtaǵydan bólek bolǵan. Birine-biri «ulys oń bolsyn, qaıda barsań jol bolsyn, jasyń qutty bolsyn» deıdi. Nege? Óıtkeni, adamnyń jasy bizde múshelmen eseptelgen. Tós qaǵysyp qaýyshady. Ánsheıinde amandaspaıtyn er men áıeldiń ózi amandasyp jatady.
Árbir úıde kóje pisiriledi. Aýyldyń aqsaqaldary kezek- pen sol úılerge kirip shyǵady. Keıbireýler oılaıdy, «bir kúnde bitedi» dep. Ol aıǵa sozylady. Osylaı-osylaı aýyl- daǵylar kezek-kezegimen naýryzkóje beredi. Bylaı qarap tursańyz, naǵyz kóktemniń kókózek kezinde kúnde ár úıden kóje iship, áne-mine, degenshe tórt túlik tóldep, ýyzǵa da aýyzdary jaryp qalady. Óstip birine-biri súıeý-demeý bolǵan. Osy kúni kópshiligi qatelesip, qoı soıyp jatady. Bul kezeńde qan shyǵarmaıdy. Myltyq atylmaıdy. Qaqpan qurmaıdy. Óıtkeni, ósetin tólge, aldaǵy kúnge zıan tıedi dep bilgen. Tipti, naýryzda tyrnaq kesip, shash almaǵan. Qurylys bastamaǵan. Sebebi, bul kúni barshasy jańarady dep túsingen.
Naýryzkójeniń óz ádisi bar
– Naýryzkóje ázirleýdiń ózindik syry bar ma?
– Naýryzkójeni súrdiń sorpasyna jasaıdy. Qazir kópshiligi jas ettiń sorpasyna kúrishti salady da daıyndaı salady. Negizi, olaı emes. Naýryzkójeni tek qana ettiń sorpasyna jasaıdy. Ony qystan bastap saqtaıdy. Munyń qazirde de esh qıyndyǵy joq. Bir jilikti tuzdap qoısańyz, súrlenip turady. Sodan keıin odan bir qazan kóje jasaýǵa bolady emes pe?! Ótkende telearnalardan kózim shalyp qaldy. Álgi quıryq maıdy pıazben qýyryp, soǵan sý quıyp, kúrish salyp, ájelerimiz osylaı jasaǵan deıdi. Óıtip ótirikten dástúr jasaýdyń keregi joq. Bilmeseń, úndemegen jón. Eldi shatastyryp keregi joq.
Kójege sý men tuzdan basqa jeti túrli dám qosady. Árkim qolynda baryn salǵan. Búginde múmkinshilik kóp. Keıbireýler kókónis salyp júr. Ol da durys. Óıtkeni, jerden ónip shyǵady. Burynǵylar aqtalyp túıilgen bıdaıdy súr etke qosqan. Sondaı-aq, arpa, qaraqumyq, asburshaq, tary, t.b. osy sekildilerdi paıdalanǵan. Áıteýir, jetige tolýy kerek. Degenmen osylardyń barlyǵyn qosarlaı berý mindet emes. Bireýler bıdaıdan jasalǵan kójege kespe salady. Ony da sanǵa esepteıdi. Ol durys emes. Sebebi, kespe unnan, un bıdaıdan jasalǵan. Mine, osyny eskerý kerek.
Taǵy bir eskeretin nárse bar. Úlkender jaǵy biletin shyǵar. Al jastarǵa aıtarymyz, kez kelgen taǵam túrin birden sorpaǵa salmaıdy. Olaı bolatyny, jarylýǵa qıyn. Aldymen buqtyrady. Buqtyrý degen ne? Ony sý quıyp, bir qaınatyp alyp, astyndaǵy otyn óshirip, betin jaýyp tastasa, sýdyń bárin soryp alady. Sol kezde ǵana sorpaǵa salyp qaınatsa, óte dámdirek bolady. Biz baıaǵyda qurtty ezip qatatynbyz, qazir qatyq-aırannyń neshe túri daıyn tur.
– Apa, ózińiz Naýryzdy qalaı kútesiz?
– Óz basym mindetti túrde bala-shaǵammenen Qyzyr túnin kúzetemin. Shamdy óshirmeımin. Túnimenen jaryq janyp turady. Dúnıeden ótken-ketken ata-babalarymyzdy eske túsiremiz. Jaratqannan jaqsy tilek tileımiz. Alǵashqy naýryzkójeni otbasymyzben ishemiz. Sodan keıin baryp kórshi-qolań, týǵan-týysqandardy shaqyramyz. Men quryǵanda eki-úsh ret beremin. Óıtkeni, bizdiki – úlken shańyraq. Atanyń qarashańyraǵy. Ol solaı bolýy kerek dep oılaımyn. Árıne, árkim óziniń yńǵaıyna, jaǵdaıyna qarar. Biraq múmkin bolǵansha, otyńyzdyń basynda, bala-shaǵańyzdyń qasynda, úıińizge shattyq pen qýanysh tileńiz. El-jurt, halyq aman, tynysh zaman bolsyn!
– Áńgimeńizge rahmet!