Dana halqymyz óziniń arǵy-bergi kezeńin baǵamdap otyrǵan. Zamanǵa saı is qylǵan. El arasynda «Zamanyń túlki bolsa – tazy bolyp shal» degen támsil qaldyrǵan. Osy sóz dáp búgingi almaǵaıyp shaqqa týra kelip turǵandaı. Elimizde Ádiletti Qazaqstan qaǵıdaty júzege asyp jatyr. Osy ıdeıa tóńireginde áleýmet pen áleýettiń jaı-kúıi baǵamdalary anyq. Elde jańa bastamalar jasalǵany qýantady. Táýelsizdik kúnine oraı qoǵam qaıratkeri, til janashyry Asyly OSMANMEN suhbattasqan edik.
Qazaq memlekettiliginiń tiregi – qazaq tili
– Memlekettik tildi qajettilikke qashan aınaldyramyz?
– Buny sheshýdiń joly bar. Dabyra qylmaı, berekeli is qylaıyq. Eń áýeli Memlekettik tildi qajettilikke aınaldyrý qajet. Til týraly zań qabyldaıyq. Quqyq qorǵaý oryndary, sottardyń mindetti túrde memlekettik tildi bilýi týraly zańnamalyq norma engizeıik. Memlekettik qyzmetkerlerdiń memlekettik tildi meńgerý deńgeıin anyqtaýdyń júıesi men tártibin belgilep, onyń qajetti mehanızmderin jasaıyq. Memlekettik tildi meńgerý deńgeıine qaraı basshylyqqa nemese qatardaǵy maman laýazymyna taǵaıyndaýda olardyń jalaqy kólemin belgileý tártibin engizeıik. Memlekettik qyzmetke keletin adamnyń bári memlekettik tildi bilýi shart. Til bilmegen adamnan bir nárse suraýdyń ózi uıat. Til ortaq bolmaı, qoǵam toptaspaıdy. Qashanǵy jaltaqtaı beremiz. Ultaralyq til jasaıtyn ýaqyt jetti.
Eger til ulttyń jany, rýhynyń úni, eń qundy dúnıesiniń altyn qoımasy bolatyn bolsa, sol tildi júıege keltireıikte. Tilin bilmegennen keıin ulttyń janyn uqpaısyz. Tildi bilmegender adam esebinde esepteler, biraq sol memlekettiń adal azamaty, perzenti, ádil qyzmetkeri dep sanaýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, ol sóılep qatyrmaıdy, uqpaıdy. Bul tildiń ıesi de, kıesi de – qazaq halqy. Qazaqtyń jan-dúnıesin uqpaǵandardan ne úmit, ne qaıyr?! Nege til taǵdyry, el taǵdyry deımiz? Qazaqtyń tilin Qudaı zor etti, bilmeıtinder qor etti. Bir nárseni uǵyńdar, qazaq memlekettiliginiń tiregi – qazaq tili. Qazaqtyń ulaǵatty sózderin jazyp qoıýdan qymsynbaý qajet. Qaıtalap óteıin, el de, jer de – qazaqqa tıesili.
Ár istiń suraýy bar
– Ádil qoǵamdy ornatýdyń tetigi qandaı?
– Qazaqtyń dúnıetanymynda «Qalaýyn tapsa qar jaýady» degen ulaǵatty sóz kezdesedi. Eger búgin-erteń dep kúndi kúnge satatyn bolsaq, kúndi kúnge jalǵastyrsań da ótkenge jetpeıdi. Bir-eki adamnyń qolynan eshteńe kelmeıdi. Áńgime – qoǵam bolyp toptasa bilýde. Meniń túsinigimde bir ıdeıanyń tóńiregine uıysyp is qylý qajet. Maqul, jaqsylyq bar, bolashaqtan úmit zor. Ádilettilik degen jaqsy sóz. Tóle bı babamyz «Halqyńa ádil bol, dushpanyńa qatal bol, dosyńa adal bol» depti. Osy ustanymdy saqtaǵan el, prınsıpke berik adam ǵana ádiletti qoǵam qura alady. Qur sózden bári bola qalmaıdy. Áýeli sanaly túrde jetý kerek. Qazaqtyń boıyndaǵy adamı qasıetterdi jastardyń boıyna sińirý qajet. Qazaq qandaı keń bolǵan edi. Darhandyǵy dalasynan daryǵan, tektilik babasynan jaryǵan. Bastamalarymyz kóp. El basshysynyń aıtyp jatqan sóziniń durystyǵy, ádildigi, bilgirligi, dıplomatıasy – bári jón. Biraq aıtylǵan sóz jáne sonyń júzege asyrylýy bárinen qundy. İs pen sóz qabyssa eken. Sózdiń qundylyǵy sonda, eger nátıjeli bolsa. Biz sol nátıjege óz dárejesinde jete almaýdamyz.
– Joldaýda qandaı ózgeris boldy?
– Joldaýdyń joldanǵany jaqsy. Halyqtyń turmys-saltyn túzegen durys. Sol boıynsha jospar jasaǵany qýantady. Gáp – oryndalýynda. Báribir baıaǵynyń jaqsysyn aıtpasqa bolmas. Buryn Keńes kezeńinde 5 jylǵa jospar jasaıtyn. Jyl saıyn atqarylǵan jumystardy pysyqtap turatyn. 5 jyldan keıin qandaı nátıjege qol jetti, qaısysy oryndalmady, sony qaraıtyn. Qolynan is kelmegenderdi isten bosatatyn. Atqarylmaı qalǵan sharýany sońyna jetkizip oryndaıtyn.
Bastama kótergen jón. Alaıda, Joldaýdyń suraýy bolýy kerek. Júzege aspaǵan tusyn kóreıik. Ár tapsyrylǵan isti jyl sońynda qorytyndylaıyq. Mynaý sharýa atqaryldy, kelesi sharýaǵa kúsh jetpedi, myna tirlikti kim istedi degen qadaǵalaý qajet. Búdjetten bólingen aqshany jóndi paıdalanaıyq. Halyqtyń qarjysyna qol salmaıyq. Mınıstr, ákim turaqty bolýy tıis. Ári-beri aýys-túıisten dym shyqpaıdy.
Memlekettik kadr daıyndaýdy qolǵa alaıyq. Maǵan salsa memlekettik turǵyda isteıtin mamandardy daıyndar edim. Ómirde tájirıbeden artyq eshteńe joq.
Memlekettik qyzmetshi memlekettik tildi bilýi mindet
– Qazaq tilinde is-qaǵazdardy júrgizýdi qaıtip jolǵa qoıamyz?
– Oıymdy tereńnen tolǵaıyn. Aınalaıyndar, qazaqtyń baıtaq dalasy qandaı keń bolsa, tili de sondaı baı. Nege? Sebebi, qazaq atpenen jelip júrip keń dalany saqtap, el men el aralasty. Men qazaqty súıemin, tilin qurmetteımin, sondyqtan qazaq jurty da maǵan meıirban.
Biz qazaq tiliniń jaǵdaıyna kelgende jan aıamaı qyzmet qylýymyz qajet. Shen-shekpenge qyzyqpaıyq. Mysal úshin, myna orys halqy óziniń mádenı ortalyǵynda orys tili úshin janyn salyp is qylady. Ózge etnostarda ózderiniń jaıyna kelgende solaı etedi. Qazaqstan Prezıdenttigine úmitker tulǵa qazaq tilinen emtıhan tapsyrady. Biz sol isimizge ǵana mázbiz. Al nege sony barlyq memlekettik qyzmetshiler tapsyryp turmaıdy. Qazaqtyń tilin aıqaılap aıta bergennen túk te shyqpaıdy. Eger qajettilik artyp, qazaqsha bilmeıtinder memlekettik qurylymda isteýge búgin tyıym salynsynshy, bári sýdaı saırap shyǵa keledi.
Dálirek:
- Qazaq tiline talap bolýy kerek;
- Qazaqtyń tiline suranys bolýy tıis;
- Til qajettilikke aınalýy shart;
- Ultaralyq qatynas tili jasaý qajet.
Balań eń qıyn qytaı, hındı tilderin úırenedi. Áı, nege ózińniń anańnyń aq sútimen kelgen tildi úırenbeıdi. Osy ǵoı, bizdiń janymyzǵa batatyny. Otyz jyldan beri sarnap aıtyp kelemiz, biraq áli qazaqshany jarytyp sóılemeıtinder qatary kóp. Óıtkeni, jaltaqtyq basym. Tek kún úshin kún kóretinder kóbeıdi. Keńes úkimeti tusynda «orys tilin bilmeseń nan taýyp jeı almaısyń» deıtin-tuǵyn. Ondaı daqpyrttyń dáýreni ótti. Túbi qazaq tili Qazaqstanda saltanat qurady. Sol kúnge jeteıik! Biraq qaı ýaqytta qazaqsha sóıleý memlekettik dárejede júzege asyrylady eken, sony ańsaýmen ótetin boldyq qoı.
Búginde «Qazaq elinde qazaqsha bilmeseń – kún kórý muń» dep shegelep jazyp qoıý shart. Sol arqyly barlyq qujat ataýlyny tek qazaqsha toltyrý kerek. Gazetten oqydym, qyrǵyzdar memlekettik qyzmetkerlerge qyrǵyz tilin mindetteıtin zań qabyldapty. Ana tilin qoldaý boıynsha ózbegiń de, qyrǵyzyń da alda tur. Bilesiz be? Olar otbasynda ulttyq tárbıeni til arqyly bala-shaǵasynyń boıyna sińiredi. Al bizdikiler qyryq jyl buryn quryp ketken orysshadan aıyrylǵymyz kelmeıdi. Balalarymyz orys mektebine barady. Sodan keıin ózgelerden ne suraısyń? Otarshyldyq qaı halyqqa ótpedi deısiz. Bári de otarshyldyq ezgini kórdi. Áli de sol ótken shaqtaǵy Kompartıanyń otarshyldyq ıdeologıasynan shyǵa almaı júrgender jetedi.
Qazirgi balany telefon tárbıelep jatyr. İship-jeıtin nárseniń bárin baladan aıamaıdy. Dese de, óz ultyńnyń perzenti ekendigin uǵyndyra bermeıdi. Qansha qadaǵalaǵanmen tildi balaǵa sińiretin, bolashaq ómirge óz ana tilinde tárbıeleıtin, ol – otbasy. Barlyq istiń alǵashqy qadamy januıadan bastalady.
Til komıteti el basshysyna tikeleı baǵynýy tıis
– Memlekettik tildi qadaǵalaıtyn joǵary organ qajet pe?
– 1989 jyly Keńes ókimeti óktemdigin júrgizip turǵan shaqtyń ózinde «Qazaq tili» qoǵamy quryldy. Sol kezdiń ózinde jeke-dara Til komıteti bolsyn dep bastama kóterdi. Tipti, mınıstrlik deńgeıinde bolsa dep te usynys jasaldy. Sol ýaqytta Qazaqstan Ortalyq Komıtetinde ıdeologıa boıynsha laýazymdy basshy, qazaqtyń kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ózbekáli Jánibekov basqaryp turǵan edi. Ultqa tilimen, qanymen, janymen qyzmet qylǵan dara tulǵa-tuǵyn. Sondaı biregeı tulǵalardyń birlesýiniń arqasynda Til komıteti quryldy. Sol kezde Til komıteti Premer-mınıstrdiń janynda boldy. Sóıtip, úkimettik ınstıtýt dárejesine kóterildi. Oǵan arnaıy mekeme berdi. Resmı basshysy, úsh orynbasary saılandy. Osy kúni Til komıtetin birese QHA, endigide mınıstrlikke qosyp ábigerge salýdamyz.
Bir qaǵıdany shegelep aıtaıyn. Til komıtetin Prezıdentke tikeleı baǵyndyrý kerek. Áıtpese, bir mınıstrlik nemese departament ekinshisine qulaq salmaıdy. Aıtqan nusqaýlaryn elemeıdi. El basshysy Til komıtetiniń jumysyn qadaǵalap, jyl saıyn qomaqty búdjet berip, memlekettik til saıasaty jónindegi úkimettiń jumysyna baqylaý júrgizip otyrýy kerek, Monıtorıń jasap, halyqqa esep berip otyrsa eken. Mine, sonda ǵana qazaq tiliniń kósegesi kógeredi.
Taǵy bir usynysymdy aıta óteıin. Men qazaqtyń ár sózin boıtumar etemin. Árbir qanatty sózin ózimniń oıyma ózek etip qosyp júremin. Qazaqtyń dúnıetanymynda «qoıshy kóp bolsa, qoı aram óledi» deıdi. Sany bar, sapasy joq kóptegen qoǵamdyq uıymdar men til ınstıtýttarynyń basyn biriktirip, barshasyn bir arnaǵa toǵystyraıyq.
Qazaqstanda Respýblıkalyq Qazaq tili komıtetin quryp, ár oblysta basqarmalaryn jasaqtap, aýdandarda bólimshelerin ashyp qoıý qajet. Sodan keıin olarǵa quqyq bereıik. Ne istep, ne qoıyp jatqanyn qadaǵalaıyq. Mysaly, Assambleıa men Qoǵamdyq kelisim uıymdary bar, al ekeýiniń atqaratyn qyzmeti bireý-aq. Jan-jaqqa aqsha shasha bergenshe, memleket búdjetin únemdeıik.
QHA qazaqı múddege qyzmet qylýy qajet
– Qazaqstan halqy Assambleıasynyń elge tıgizer paıdasy bar ma?
– Oıymdy birshama mysaldarmen tolyqtyraıyn. Aıta keteıik, biz osy ıgi oılardy aıtqanda eshkimdi alalap, bólip jarmaımyz. Áıtse de, qoǵamdaǵy oıdy aıtý paryz. Men QHA atynan Parlamentke 5 depýtat taǵaıyndaýdy qup kórmeımin. Bizde sol beseýden basqa ózge ulttyń ókilderi zań shyǵarýshy organda, atqarýshy bılikte tolyp otyr ǵoı. Nege artyqshylyq beremiz? Qazaq jurty «bólingendi bóri jeıdi, aıyrylǵandy aıý jeıdi» dep beker aıtpaǵan. Assambleıanyń qyzmeti shalaǵaı. Álemde joq uıymdy saqtap kelemiz. Iá, toqsanynshy jyldardyń toqyraý kezinde kerek bolǵan bolar. Qudaıǵa táýbe, tynyshtyq zamandamyz. Alaıda, aıdyń kúnniń amanynda, bundaı basy artyq uıymnyń qajeti shamaly.
Sondaı-aq, BUU men QHA salystyrýdyń ózi aqymaqshylyq. Birikken Ulttar Uıymynyń astyndaǵylardyń árqaısysy jeke-jeke memleketti quraıdy. Qazaq ata-babalary bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen, aqyl-parasatty iske qosyp qazaq saharasyn jaýdan aman saqtap qaldy. Osyǵan qarap álgi ekeýin salystyrýǵa bola ma? Árıne, bolmaıdy. Burynǵylar «úı ishinen úı tikpe» degen. Tegi, jaı aıtpaǵan shyǵar.
Qazaqstan halqy Assambleıasynyń negizgi fýnksıasy – memleketshildik múdde bolatyn. O basta ózge etnostar memleket quraýshy ult – qazaqpen aralasyp, bir-birine etene jaqyn bolsyn degen maqsatta qoıǵan bolatyn. Sol qyzmetin búginde atqara almaı otyr. Árkim óziniń jaıyn kúıttep ketti. Basynda «Qazaqtaný» degen jobalary boldy. Oǵan qyrýar qarjy bólindi. Al nátıjesi ońbady. Men basqa etnostardan qazaqty qaıtip tanısyńdar dep suraımyn. Qazaq – qyrǵyz, ózbek, mońǵolǵa, qytaı hám káriske de uqsaıdy. Al ajyratyp kórińder deımin ǵoı. Sonda bireýi jaýap bere almaı, kibirjikteıdi. Qaraqtarym-aý, bir-aq faktor bar emes pe? Jandarym-aý, tilmen anyqtaısyz. Tiliń arqyly siz – qazaqsyz. Bárimizde jumyrbasty pendemiz. Eshkim eshkimnen kem emes. Biraq qazaq tilin Assambleıa músheleri jandandyryp, damytyp, ultaralyq dáreje kóterýge atsalysýy mindet. Qazaqtyń nany tátti, tili ashshy bolmaýy kerek. Qazaq topyraǵyn basyp júrgen árbirimiz qazaq tilin bilip, ulttyq múddesine úles qosyp, ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn qurmetteýge tıispiz.
Bereke-birlik mol bolsyn!
– Ult múddesi úshin qashan qyzmet qylamyz?
– Buryn «qazaqtyń – qazaqtan basqa dosy joq» dep aıtatyn. Bul jaǵynan hakim Abaıdyń aıtqan ósıetteri jeterlik. Sony tyńdaıtyn qulaq bolmaı tur ǵoı. Aıtýdaı-aq aıtamyz, biraq ulttyq múddeni tý etip ustamaımyz. Áńgime – osynda! Men de «til – qazaqtyń tiregi, til – júregi, qazaq tili turǵanda altynnyń da quny joq» deımin.
Ózimshe óleńmen jetkizeıin:
Tanytqan qazaǵymnyń qazaqtyǵyn,
Tanytqan qazaǵymnyń azattyǵyn.
Tanytqan qazaǵymnyń ǵajaptyǵyn,
Aınaldym qudiretinen qazaq tildiń.
Osyndaı ulaǵatty sózderdi úlken qalalar men árbir eldimekenge jazyp qoıýǵa bolady ǵoı. Túriktiń patrıottyǵynda, ulttyq rýh pen seziminde shek joq. İrgedegi ózbegiń de solaı. Eldiń ishinde qazaqy rýhty, ádil azamattar tolyp júr. Solardy kótereıik. Ulttyq múddeni aldyńǵa qatarǵa shyǵarmaı, is ónbeıdi. Qaı kúni qazaq óziniń ǵasyrlar boıǵy qalyptasqan ótkenine qaraıdy, sony búgingi qoǵamdyq sanamen ushtastyrady, sol kezde qoǵam ult múddesine toptasady.
Ár ult óziniń tabıǵatyn bilý kerek. Ata-babamyzdan kele jatqan qasıetimizden ajyramaıyq. Biraq ilgeri júrýdi de eskereıik. Eýropanyń genderlik saıasat dep júrgeni ózinshe. Túp qazyǵymyzǵa mán bereıik.
Qoǵamda er adamdardyń rólin kótereıik. Qazaqta «ákeniń sesi balaǵa es» deıdi. Osy maqal-mátelge mán berýge bolady emes pe? Minekı, ákeniń róli qandaı bolǵan! Burynǵylar «Áke kórgen oq jonar...» degen. Tekke támsildemegen. Balaǵa áke de, sheshe de kerek. Báribir tárbıe jaǵynan kelgende áke tárbıesiniń orny bólek. Al ana qansha degenmen ana. Shesheniń júregi názik, qatty aıtyp qatyrmaıdy.
Aınalaıyndar, tárbıeni ata-anaǵa, otbasyna júkteý kerek. Balanyń tártipsiz bolǵany senen dep, áke-shesheniń kózine shuqyp kórsetý qajet. Batyr Baýyrjan Momyshuly «tártipke bas ıgen qul bolmaıdy» dep beker aıtpaǵan. El arasynda «ult tiregi urpaq, tárbıe tini qyz» degen maqal bar. Erterekte «ul-qyzyńa ádep úıret, bilim, tárbıe ber, sonda ǵana ómir oǵan kúlimder» deıdi eken. «Nege» degen sózdiń ózi fılosofıa. Zer salsańyz, osydan tom-tom kitap jazýǵa bolady. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» deıtini betimen jón-josyqsyz ketpesin degen qaǵıda. Ony basqa úıge jibermeý degeni emes. Qazaqtyń árbir sózinde emes, árbir áripinde maǵyna jatyr.
Qazaq elinde ulttyq múdde aldyńǵa orynda tursa eken. Óıtkeni, jahandaný zamanynda jutylýdan saqtaıtyn jalǵyz jol, ol – qazaqılyq. El irgesi bútin bolyp, bereke-birligimiz artyp, memleket áleýeti kúsheıip, eldiń kóńili de, qarny da toq bolsyn, aǵaıyn!
– Kóp rahmet!
Suhbattasqan Oljas JOLDYBAI.