Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Alıev kezekten tys prezıdent saılaýyn ótkizý týraly ókimge qol qoıdy. Saılaý 2024 jyldyń 7 aqpanynda ótpek. Bul táýelsiz el tarıhyndaǵy toǵyzynshy prezıdent saılaýy. Dál qazir úmitkerler tirkelip jatyr. Qazirgi Prezıdent Ilham Alıev te úmitker retinde tirkeldi. Onyń jeńiske jetý múmkindigi joǵary. Oǵan Taýly Qarabaq faktory áser etpek.
Zańnamaǵa sholý
Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Alıev konstıtýsıalyq ókilettigin paıdalanyp kezekten tys prezıdent saılaýyn ótkizýge sheshim qabyldady. Qol qoıǵan ókiminde kezekten tys saılaý ótkizý týraly sheshimdi el Konstıtýsıasynyń 101-bap, 1-tarmaǵyna jáne Saılaý kodeksiniń 179-babyna súıene otyryp qabyldady. Demek, prezıdent saılaýyn ótkizý, onyń tártibi Konstıtýsıa men Saılaý kodeksine negizdelmek.
Ázerbaıjannyń Konstıtýsıasy búkilhalyqtyq referendým arqyly 1995 jyly 12 qarashada qabyldandy. 27 qarashada zańdy kúshine endi. Ata zańǵa ózgerister 2002, 2009 jáne 2016 jyldary engizildi. Barlyq ózgerister búkilhalyqtyq referendým arqyly qabyldanǵan.
Barlyq konstıtýsıalyq referendýmdarda eń negizgi ózgerister men tolyqtyrýlar prezıdentti saılaý, onyń ókilettigi men merzimi máselelerin qamtyǵan. Mysaly, 2002 jylǵy konstıtýsıalyq referendýmda búlletenderde 8 suraq bolǵan. Onyń ishnde 5-suraqta prezıdentti saılaý tártibi máselesi kóterilgen. Oǵan deıin prezıdent saılaýǵa qatysqandardyń úshten eki bólik daýysyn alsa jeńiske jetetin. Al referendýmda majorıtarly saılaýdy engizý qabyldandy. Iaǵnı sol kezden bastap 50+1% qaǵıdasymen daýys alsa prezıdent bolady. 6-suraqta prezıdent ókilettigine qatysty másele kóterilgen. Referendýmǵa deıin prezıdent ókilettigin toqtatsa, álde toqtatylsa onyń ornyna ýaqytsha parlament tóraǵasy mindetin atqaratyn. Referendýmda onyń ornyn premer-mınıstr atqarady dep usynys jasaldy. Halyqtyń basym kópshiligi ózgeristerdi qoldap daýys berdi.
2009 jylǵy konstıtýsıalyq referendýmda eshkim prezıdent laýazymyn eki retten artyq atqara almaıdy degen ózgeris qabyldandy. Sondaı-aq, áskerı ýaqytta prezıdent soǵys áreketteri aıaqtalǵansha óz qyzmetin atqara beredi degen ózgeris te engizildi.
Prezıdent ınstıtýtynyń ústemdigi
Eń kúrdeli ózgerister 2016 jylǵy konstıtýsıalyq referendýmda qabyldandy. Referendým nátıjesi:
- Prezıdenttiń ókilettikteri 5 jyldan 7 jylǵa uzardy;
- Konstıtýsıadan 35 jastan kishi azamattar prezıdent bola almaıdy degen bap alyndy;
- Birinshi vıse-prezıdent jáne vıse-prezıdentter qyzmetteri engizildi;
- Prezıdent merziminen buryn qyzmetin toqtatsa onyń ókilettikteri premer-mınıstrge emes, birinshi vıse-prezıdentke ótedi;
- Prezıdent Ulttyq Májilisti taratý jáne kezekten tys prezıdent saılaýyn ótkizý quqyǵyna ıe boldy;
- Azamattar Parlamentke 25 jastan emes, 18 jastan bastap saılaný quqyǵyna ıe boldy.
2002 jyldan beri ótken Ata zańǵa engizilgen ózgerister prezıdent ınstıtýtynyń ózge bılik tarmaqtaryna qaraǵanda yqpalyn kóbeıtti. Al onyń ústemdigi 2016 jyly tolyq ornady. Qazir memleket tolyqtaı saıası-quqyqtyq turǵydan prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy elge aınaldy.
2002 jyly prezıdent qyzmetin merziminen buryn aıaqtasa, onyń ókilettigi premer-mınıstrge ótetin. Al 2016 jylǵy reformada birinshi vıse-prezıdentke ótedi degen ózgeris engizildi. Sońǵy reformada birinshi vıse-prezıdentten bólek vıse-prezıdentter laýazymdary engizildi. Olardy prezıdent taǵaıyndaıdy. 2017 jyly birinshi vıse-prezıdent laýazymyna Mehrıban Alıevanyń taǵaıyndalýy bul ózgeristirde ne úshin engizdi degen suraqqa jaýap bergen syńaıly.
Kezekten tys saılaý ótkizýdiń saıası astary
Saılaýǵa ýaqyt bar bolsa da qazirgi prezıdenttiń jeńiske jetý múmkindigi joǵary dep aıta alamyz. Sebebi, Taýly Qarabaq úshin soǵys onyń halyq aldyndaǵy reıtıńin kóterip, saıası upaı ákeldi. Sóıtip, ol tarıhı óz jerin eline qaıtardy.
2009 jyly referendýmda prezıdent soǵys ýaqytynda qaqtyǵys bitkenshe óz qyzmetin atqara beredi degen ózgeristi Konstıtýsıaǵa engizgenin joǵaryda atap ótip edik. Biraq Taýly Qarabaqqa qatysty soǵys aıaqtaldy. Dál qazir onyń halyq aldyndaǵy bedeli joǵary. El jeńiske jetti. Endi ary qaraı saılaý ýaqytyn sozýǵa sebep joq. Sebebi, ýaqyt ótken saıyn prezıdenttiń bedeli túsýi múmkin. Onyń reıtıńin joǵary ustap turatyn syrtqy jaý joq. Qazaqy aıtqanda, qazirgi prezıdent temirdi qyzǵan shaǵynda basýǵa áreket etýde.
Onyń ústine Abaı Qunanbaıuly jazǵandaı, adamda jalyǵý sezimi bolady. Bul, ásirese, demokratıalyq rejımderge tán qubylys. Ilham Alıev bıyl qatarynan besinshi ret saılaýǵa túspekshi. Osy faktordy da eskergen jón. Saılaý ótkizip, jańa ýádeler berip halyqtyń qoǵamdyq pikirin bir silkip alý qajet. Sarapshylardyń pikirinshe, qazirgi prezıdenttiń jeńiske jetý múmkindigi joǵary.
(Derekkóz: «aa.com.tr»)