Haı-tek
Búgingi tańda ǵylym men tehnıkanyń qaryshtap damyǵany sonshalyqty, elektrondy júıeler, sonyń ishinde ıntellektýaldy avtomatty qurylǵylar adamdardyń ómirlik tájirıbesine dendep enip ketti. Sonyń bir aıǵaǵy – jasandy ıntellekt. Qazirgi kúni jasandy ıntellekt medısına salasyn da aınalyp ótpedi. Oǵan bir dálel mashınalyq oqytý bola alady. Bul oqytý júıesi medısınalyq derekterdi óńdeýge kómektesip, densaýlyq saqtaý mamandaryna synı túsinikter berip, pasıentterdiń nátıjeleri men dárigerlerdiń tájirıbesin jaqsartady. Informatıka men ınformatıkadaǵy sońǵy jetistikterdiń arqasynda jasandy ıntellekt (JI) tez arada zamanaýı densaýlyq saqtaýdyń ajyramas bóligine aınalýda.
Klınıkalyq sheshimderdi qoldaý jáne keskindi taldaý
Qazirgi ýaqytta densaýlyq saqtaý mekemelerindegi eń kóp taralǵan JI fýnksıalary klınıkalyq sheshimderdi qoldaý jáne keskindi taldaý bolyp tabylady. Klınıkalyq sheshimderdi qoldaý quraldary provaıderlerge emdelýshige qatysty aqparatqa nemese zertteýlerge jyldam qol jetkizý arqyly emdeý, dári-dármek, psıhıkalyq densaýlyq jáne pasıenttiń basqa qajettilikteri týraly sheshim qabyldaýǵa kómektesedi. Medısınalyq beıneleýde jasandy ıntellekt quraldary kompúterlik tomografıa (KT), rentgen sáýleleri, magnıtty-rezonanstyq tomografıa (MRT) jáne basqa da radıolog mamandar jiberip alýy múmkin basqa da málimetterdi taldaý úshin qoldanylady. Óıtkeni, mamandar keskinderdiń zaqymdalýy sekildi keıbir usaq nárselerdi ańǵarmaı jiberip alyp múmkin.
COVID-19 pandemıasynyń kóptegen densaýlyq saqtaý júıeleri úshin týdyrǵan qıyndyqtary álemdegi kóptegen densaýlyq saqtaý uıymdaryn pasıentterdi baqylaýǵa kómektesýge arnalǵan algorıtmderi jáne COVID skrınıngi úshin JI-men jumys isteıtin quraldar sıaqty jańa JI qoldaıtyn tehnologıalardyń dalalyq synaqtaryn bastaýǵa ıtermeledi.
Zertteýler men osy synaqtardyń nátıjeleri áli de jınaqtalýda jáne jasandy ıntellektti medısınada qoldanýdyń jalpy standarttary áli de anyqtalýda. Degenmen, jasandy ıntellektini dárigerlerge, zertteýshilerge jáne olar qyzmet kórsetetin pasıentterge paıda keltirý úshin paıdalaný qarqyny men salalary turaqty túrde ósip keledi. Qazirgi ýaqytta JI zamanaýı medısınany qalyptastyratyn jáne qoldaıtyn sıfrlyq densaýlyq saqtaý júıesiniń negizgi bóligine aınalatynyna kúmán joq.
Zamanaýı medısınadaǵy jasandy ıntellekt týraly sóz qozǵaǵanda eń aldymen «JI densaýlyq saqtaý júıesiniń sapaly deńgeıin qalyptastyra ala ma?» degen saýalǵa naqty mysaldar keltirý arqyly jaýap bereıik.
Aýrýdy anyqtaý men dıagnostıkalaý
Adamdardan aıyrmashylyǵy, JI eshqashan uıqyny qajet etpeıdi. Mashınalyq oqytý úlgileri aýyr medısınalyq kómek alatyn pasıentterdiń ómirlik mańyzdy belgilerin baqylaý jáne belgili bir qaýip faktorlary artqan jaǵdaıda dárigerlerdi eskertý úshin paıdalanylýy múmkin. Júrek monıtorlary sıaqty medısınalyq qurylǵylar ómirlik mańyzdy belgilerdi baqylaı alady, al JI osy qurylǵylardan derekterdi jınap, sepsıs sıaqty kúrdeli jaǵdaılardy anyqtaıdy. Máselen, bir zertteýshi ǵalym IBM baǵdarlamasy kómegimen shala týylǵan nárestelerdi boljaý úshin jasandy ıntellekt úlgisin ázirledi, ol aýyr sepsısti anyqtaýda 75% dáldik tanytty.
Naýqastardy jeke emdeý
Vırtýaldy JI kómegimen dáldik medısınany qoldaý ońaıyraq bolady. Jasandy ıntellekt úlgileri tańdaýlardy úırenip, saqtaı alatyndyqtan, JI táýlik boıy pasıentterge jekelendirilgen, naqty ýaqyttaǵy usynystar bere alady. Ár joly aqparatty jańa adamǵa qaıtalaýdyń ornyna, densaýlyq saqtaý júıesi pasıentterge pasıenttiń aýrý tarıhyna, qalaýlaryna jáne jeke málimetterine negizdelgen suraqtarǵa jaýap beretin JI-men jumys isteıtin vırtýaldy kómekshige táýlik boıy qoljetimdilikti usyna alady.
Medısınalyq beıneleý
JI qazirdiń ózinde medısınalyq beıneleýde mańyzdy ról atqarýda. Zertteýler kórsetkendeı, jasandy neırondyq jeliler arqyly jumys isteıtin JI sút bezi qaterli isiginiń belgilerin, sondaı-aq basqa aýrýlardy anyqtaýda rentgenologtar sıaqty tıimdi bolýy múmkin. Dárigerlerge aýrýdyń erte belgilerin anyqtaýǵa kómektesýmen qatar, JI emdelýshiniń aýrý tarıhynyń mańyzdy bólikterin anyqtaý jáne olarǵa sáıkes sýretterdi usyný arqyly dárigerler qadaǵalaıtyn medısınalyq keskinderdiń tańqalarlyq sanyn jaqsartýǵa kómektesedi.
Klınıkalyq zertteýler tıimdiligi
Klınıkalyq synaqtar kezinde pasıenttiń nátıjelerine medısınalyq kodtardy taǵaıyndaýǵa jáne oǵan baılanysty derekter jıynyn jańartýǵa kóp ýaqyt jumsalady. JI medısınalyq kodtardy jyldamyraq, aqyldyraq izdeýdi qosý arqyly bul prosesti jyldamdatýǵa kómektesedi. Jaqynda eki IBM Watson Health tutynýshysy JI kómegimen medısınalyq kodty izdeýdi 70%-dan asa azaıta alatynyn anyqtady.
Dárilik zattardyń jedel damýy
Jańa dári-dármektiń oılap tabylýy kóbinese eń uzaq jáne eń qymbat kezeńderdiń biri bolyp tabylady. Jasandy ıntellekt jańa preparattardy ázirleý qunyn eki jolmen azaıtýǵa kómektesedi: tıimdirek dárilik konstrýksıalardy jasaý jáne keleshegi zor jańa dárilik kombınasıalardy tabýda utymdy ekenin kórsetti.
Pasıentke kútim jasaý
Medısınalyq JI dárigerlerdiń jumys úrdisinde emdeý sheshimderin qabyldaý kezinde qundy kontekstpen qamtamasyz ete alady. Úıretilgen mashınalyq oqytý algorıtmi dárigerlerge emdelýshi áli bólmede bolǵan kezde emdeý jáne em-sharalar týraly dáleldi aqparat pen qundy izdeý nátıjelerin berý arqyly zertteý ýaqytyn qysqartýǵa kómektesedi.
Qatelerdi tómendetip, qaýipsizdikti jaqsartý
JI pasıentterdiń qaýipsizdigin jaqsartýǵa kómektesetini týraly keıbir dálelder bar. Mysaly, jaqynda júrgizilgen júıeli sholý JI-nyń emdelýshi qaýipsizdigine áserin zertteıtin 53 resenzıalanǵan zertteýdiń nátıjeleri qatelerdi anyqtaý jáne dári-dármekpen basqarýdy jaqsartýǵa kómektesetinin kórsetti.
Kútim shyǵyndaryn azaıtý
JI-niń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy shyǵyndardy azaıtýda kóptegen yqtımal joldary bar. Eń perspektıvaly múmkindikterdiń keıbiri dárilik qatelerdi azaıtý, jeke vırtýaldy kútim, alaıaqtyqtyń aldyn alý jáne tıimdirek ákimshilik jáne klınıkalyq jumys prosesterin qoldaýdy qamtıdy.
Dáriger men pasıenttiń ózara árekettesýin arttyrý
Kóptegen pasıentter qalypty jumys ýaqytynan tys máseleler týraly oılaıdy. JI negizgi suraqtarǵa jaýap bere alatyn jáne emdelýshilerge dárigerdiń kabıneti jabylǵan kezde resýrstardy qamtamasyz etetin chat-bottar arqyly táýlik boıy qoldaý kórsetýge kómektese alady. Sondaı-aq, JI suraqtardy anyqtaý jáne qosymsha taldaýdy qajet etetin densaýlyq jaǵdaıyndaǵy ózgerister týraly aqparatty belgileý úshin paıdalanylýy múmkin.
Mátindik sáıkestikti qamtamasyz etý
Tereń oqytýdyń basty artyqshylyqtarynyń biri – JI algorıtmderi aqparattyń ártúrli túrlerin ajyratý úshin konteksti paıdalana alady. Mysaly, eger klınıkalyq jazbada emdelýshiniń aǵymdaǵy dári-dármekteriniń tizimi, sondaı-aq olardyń dárigeri usynǵan jańa dárisi bolsa, jaqsy daıarlanǵan JI algorıtmi qaı dári-dármektiń emdelýshige tıesili ekenin anyqtaý úshin tabıǵı tildi óńdeýdi paıdalana alady.
- Bizdiń elimizde jasandy ıntellekt kómegimen jumys isteıtin medısınalyq qurylǵylardyń ishinen elektrokardıografıa apparatyn alýǵa bolady. Mysaly, Ulybrıtanıanyń «BTL» kompanıasy óndirgen EKG apparattary naýqastyń júrek yrǵaǵyn teri arqyly tirkep, onyń nátıjesin qaǵaz lenta betine shyǵaryp qana qoımaı, patologıalyq aýytqýlary bar-joǵyn taldaý jasap, qaǵaz betine basyp shyǵarady. Bul EKG taldaýshy fýnksıonaldyq dıagnostıka dárigeriniń jumysyn birshama jeńildetedi. Eger dáldik pen tolyqtyrýlar qajet bolsa, dáriger tolyqtyryp jazady.
(Brıtandyq BTL kompanıasynyń JI kómegimen jumys jasaıtyn EKG apparaty. Fotoderekkóz: www.btlnet.com).
Sol sekildi, «InHeart» platformasy da JI kómegimen júrek yrǵaǵynyń buzylysyna baılanysty jasalatyn qantamyr arqyly hırýrgıalyq tásilmen emdeýde naýqastyń júregindegi anatomıalyq nysanalardy detaldy túrde anyqtaýda qoldanylady. Ol júrektiń 3D modeldegi sýretin alyp óńdep, júrek yrǵaǵymen shuǵyldanatyn arıtmolog dárigerdiń kateterlik ablasıa arqyly júrek yrǵaǵy buzylysyn hırýrgıalyq jolmen emdeý barysynda ablasıalyq kateterdiń júrektiń qaı aımaǵynda turǵanyn dáldikpen kórsetip, dáriger jumysyn jeńildetedi jáne oǵan tıisti nátıjege qol jetkizýge jaqsy kómekshi bola alady. KT, MRT-men salystyrǵanda qoljetimdi jáne klınıka úshin ekonomıkalyq turǵyda arzanǵa túsedi.
(2000 jyly AQSH-tyń Intuitive Surgical kompanıasy shyǵarǵan Da Vinci jasandy ıntellekt kómegimen jumys jasaıtyn robot-hırýrg. Fotoderekkóz: davincisurgery.com).
- Qoryta aıtar bolsaq, jasandy ıntellekt keshe ǵana adamzat órkenıetiniń tabaldyryǵynda tursa, búginde medısınanyń bel ortasynda júr. Zamanaýı tehnologıany jete meńgerip alsaq, onyń densaýlyq saqtaý salasyna berer paıdasy mol bolmaq.
Kenjebek BIJANOV,
arıtmolog.