Halyqaralyq saıasat búginde kún saıyn qubylýda. Alyp derjavalar halyqaralyq normalarǵa baǵynýda salǵyrttyq tanytyp, halyqaralyq quqyq daǵdarysyna kýá bolýdamyz. Sáıkesinshe, kún saıyn halyqaralyq tártip pen normalardyń júzege asýyn qadaǵalaıtyn birden-bir mańyzdy uıym – Birikken Ulttar Uıymynyń yqpaly men róli artýda. Qazaqstan búginde halyqaralyq saıasatta senimdi qatysýshy ǵana emes, bedeldi orta derjava statýsyndaǵy memleketke aınaldy. BUU Bas Assambleıasynyń 46-cessıasynda, 1992 jylǵy 2 naýryzda Qazaqstan resmı túrde uıymǵa múshelikke qabyldanǵan edi. BUU quramynda 32 jyl ishinde elimiz aımaqtyq, halyqaralyq máselelerdi bedeldi uıym minberinde ótkir kóterip, tıimdi sheshimin tabý jolynda aýqymdy jumystar atqardy. Qazaqstan Ortalyq Azıadan alǵash ret, 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes músheligine saılandy. Halyqaralyq bedeldi uıym aıasynda sońǵy otyz eki jyl ishinde elimiz jappaı qyryp-joıý qarýynan bas tartý, Taıaý Shyǵystaǵy geosaıası turaqsyzdyqty retteý, terorızmmen kúres, Aral teńizi mysalynda álemdegi ekologıalyq máselelerdi tıimdi sheshý jáne taǵy da basqa jahandyq máselelerdi dıplomatıa arqyly sheshýde uıym sheńberinde belsendi jumys jasap kelýde. Maqalamyzda mereıli data aıasynda Qazaqstannyń BUU sheńberindegi yqpaly men rólin taldaımyz.
- Qazaqstan BUU músheligine qabyldanǵan sátte álemde qýaty boıynsha tórtinshi sanalatyn áleýetti ıadrolyq qarýǵa ıe boldy. BUU sheńberinde elimiz ıadrolyq qarýdan beıbit túrde bas tartyp, Semeı ıadrolyq synaq alańyn jabý týraly sheshim qabyldaýy halyqaralyq qaýymdastyq tarapynan joǵary baǵalanyp, álemde qarýsyzdaný qozǵalasy salasynda kóshbasshyǵa aınalýǵa negiz boldy. BUU Bas Assambleıanyń sheshimimen 2009 jylǵy jeltoqsanda Semeı polıgony jabylǵan kún – 29 tamyz – halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni bolyp jarıalandy.
Elimiz BUU-ǵa qabyldanǵan sátten keıin, 1993 jylǵy 16 aqpanda Qazaqstannyń BUU janyndaǵy ókildigi Almaty qalasynda ashyldy. Atalmysh ókildik búgingi tańǵa deıin tıimdi jumys jasap kelýde. Qazaqstan BUU quramynda alǵashqy kúnderden bastap mańyzdy bastamalardyń jarshysy bola bildi. Alǵashqy halyqaralyq bastamalarynyń biri – 1992 jyly BUU Bas Assambleıasynyń 47-sessıasynda Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti (AÓSSHK) qurý ıdeıasy boldy.
Atalmysh uıym Eýropada tıimdi jumys jasap kele jatqan Eýropadaǵy Qaýipsizdik jáne Yntymaqtastyq (OSSE) uıymynyń Azıadaǵy balamasy ispetti edi. Qazirgi tańda AÓSSHK-ge Azıa halqynyń 90 paıyzy 28 memleket quramyna múshe irgeli uıym. Uıymnyń qazirgi tańda Azıadaǵy qaýipsizdik pen yntymaqtastyqty saqtaýynda elimizdiń úlesi erekshe. AÓSSHK VI samıti 2022 jyly Astana qalasynda ótip, Azıadaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etýdiń biregeı tujyrymdamasy qabyldandy.
Qazaqstan men Birikken Ulttar Uıymynyń baılanysy kóp jaqty dıplomatıa aıasynda qurylymdyq negizde qalyptasty. Qazaqstannyń BUU aıasynda qol jetkizgen mańyzdy jetistikteriniń biri – aımaqtaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan BUU-nyń Ortalyq Azıa elderiniń ekonomıkalyq damýyna arnalǵan arnaıy baǵdarlamasynyń qabyldanýy edi (SPECA). Sonymen qatar, tutas Ortalyq Azıaǵa yqpalǵa ıe aımaqtyq qaýipsizdikti nyǵaıtý úshin qurylǵan Ortalyq Azıalyq preventıvti dıplomatıa ortalyǵy Ortalyq Azıadaǵy ıadrolyq qarýdan azat aımaqty qurý jobalary elimizdiń BUU sheńberinde aımaqtyq qaýipsizdik qalyptastyrý jolynda qalyptastyrǵan mańyzdy jobalary boldy.
Bitimgershilik qyzmet
Halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý salasynda BUU bitimgershilik kúshteriniń yqpaly aýqymdy áleýetke ıe. Sońǵy jetpis jyldyq tájirıbede BUU bitimgershilik qyzmeti álemniń túrli aımaqtaryndaǵy qaqtyǵystardy beıbit retteýde beıbit turǵyndardy qajetti qaýipsizdikpen qamtamasyz etýde joǵary tıimdiligin kórsetip keldi. Qazaqstan BUU-nyń bitimgershilik kúshteri sapynda áskerı qaqtyǵystardy beıbit túrde sheshý jolynda belsendi qyzmet kórsetýde. Qazaqstandyq bitimgerler Batys Saharada (MINURSO) jáne Kot-d'Ivýarda (UNOCI) Lıvanda (UNIFIL) bitimgerlik kúshterine qatysty. Bıyl, alǵash ret Birikken Ulttar Uıymy Qazaqstanǵa bitimgerlik mısıany óz betinshe jiberýge jáne oryndaýǵa mandat berdi. Qazaqstandyq kontıngent quramynda 139 áskerı qyzmetshi BUU mısıasynyń mandatyna sáıkes qarsylas taraptar arasynda atysty toqtatý, beıbitshilikti qalyptastyrýda Golan jotalaryndaǵy bólingen jerlerdi «BUU-nyń baqylaý kúshteri» (SONNR) mısıasy negizinde bitimgerlik kontıngent rejımin saqtaý mindetterin oryndaıtyn bolady. Osyǵan deıin elimizdiń áskerı rotalary Úndistan kontıngenti aıasynda bitimgerlik mısıasyn oryndasa, búginde jeke mandat alýy elimizdiń halyqaralyq qaýipsizdik salasyndaǵy orta derjavaly memleket retinde moıyndalǵanyn kórsetedi.
- Halyqaralyq turaqtylyqty qamtamasyz etýde bitimgershilik qyzmetinen bólek, Qazaqstan BUU sheńberinde 2017 jyldan bastap Sırıadaǵy turaqsyzdyq máselesi boıynsha Astana prosesiniń 17 raýndy kezdesýlerin ótkizip, aımaqtyq turaqsyzdyqty BUU ustanymdary aıasynda sheshýdiń negizin qalady.
- BUU ustanymdary aıasynda Qazaqstan Aýǵanstandaǵy saıası shıelenisti aımaqtyq qaýipsizdikke tóngen qater retinde preventıvti negizde sheshýdiń qurylymdyq negizin qalady. Mysaly, 2021 jyly, tamyz tálipter Kabýldy basyp alǵannan keıin Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymynyń Aýǵanstanǵa kómek kórsetý mısıasyna (UNAMA) halyqaralyq qyzmetkerlerin Almatydaǵy ýaqytsha keńsege kóshirý arqyly qoldaý kórsetti.
Búginde Qazaqstanda BUU-nyń 27 salalyq agenttikteri sátti jumys atqarýda. Mádenıet, ekologıa, bilim men ǵylym jáne t.b. salalarda jergilikti basqarý organdary úkimettik emes uıymdarmen birlesip ortaq jobalardy júzege asyrýda. BUU agenttikteriniń elimizdegi qyzmeti qurylymdyq turǵyda teńsizdikti joıý, áleýmettik saıası ınstıtýttardy modernızasıalaý, ekonomıkany ártaraptandyrý, tabıǵı resýrstardy basqarý jáne balalar, áıelder, ınklúzıvti toptar jáne bosqyndar sekildi salaly máselelerdi dıplomatıalyq negizde sheshýde jumystar atqarady. Sondaı-aq, BUU Bas Assambleıasy 2021 jyly Aral óńirin ekologıalyq ınnovasıalar men tehnologıalar aımaǵy dep jarıalaý týraly rezolúsıa qabyldady, bul aımaqty saqtaý jáne onyń ekologıasyn jaqsartý jónindegi mindettemeni atap ótti.
- Qazaqstannyń BUU-men kópjaqty dıplomatıa aıasyndaǵy seriktestigi sońǵy otyz jylda adam quqyǵyn saqtaýda, ınklúzıvti áleýmettik qoǵam qalyptastyrýda, ártaraptandyrylǵan ekonomıka jáne aımaqtyq ekologıalyq máselelerdi sheshýde ózara yntymaqtastyq negizinde júzege asyrylýda.
- Qazaqstannyń kópvektorly syrtqy saıasatynyń strategıalyq máni halyqaralyq uıymdarmen kóp jaqty dıplomatıalyq qarym-qatynasqa negizdelgen. Bul turǵyda elimizdiń BUU sheńberindegi syrtqy saıasaty Qazaqstannyń halyqaralyq saıasattaǵy belsendi qatysýshy ekendigin aıǵaqtaıdy.
№19 (6470) 5 naýryz, 2024 jyl