Qazir kóz aldymyzda álemdik saıası tártip ózgerýde. Aımaqtyq deńgeıdegi alpaýyt elder ózderiniń saıası yqpalyn kúsheıtýge tyrysyp jatyr. Bul Birikken Ulttar Uıymynda júıeli daǵdarystyń bar ekenin kórsetedi. Munyń aıasynda álem birpolústi me, álde kóppolústi degen másele kún tártibinde tur. BUU Qaýipsizdik Keńesindegi 5 turaqty múshe sanalatyn uly derjavalardyń saıası ústemdigi, ekonomıkasy damyǵan G7 beıresmı halyqaralyq klýby men G20 dep atalatyn damýshy nemese «orta derjava» memleketteri qosylǵan klýb, qala berdi BRICS uıymynyń ulǵaıýy sıaqty úrdister álemde tereń saıası daǵdarys bar ekenin kórsetedi. Bul úrdisterden Qazaqstan qalys qalmaýy tıis. Sondyqtan BUU men biz ornalasqan aımaqtyń saıası bedelin arttyrý jolynda barynsha eńbek etý qajet. Osy máseleler tóńireginde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev BUU Bas Assambleıasynyń 78-sessıasynda túrli bastama kóterdi.
ASTANA ÁLEMDİK DAǴDARYSQA ALAŃDAÝLY
Qasym-Jomart Toqaev qazir álem asa úlken syn-qaterlermen betpe-bet kelip otyrǵanyn jáne geosaıası qaqtyǵystardyń jańa kezeńine ótkenin málimdedi. Ol álemdegi daǵdarysqa BUU Jarǵysyndaǵy halyqaralyq quqyqtyń negizgi prınsıpteriniń bir mezette buzylýy sebep bolǵanyn atap ótti. Budan týyndaǵan geosaıası qaqtyǵystar álemdegi saýda júıesin buzady. Kólik- logıstıka álsirep, ınflásıa qarqyndy ósedi. Qala berdi, eń qaýiptisi azyq-túlik máselesi órshı túsedi. Osy oraıda Memleket basshysy Ýkraına daǵdarysyn mysalǵa aldy. Ony dıplomatıalyq jolmen sheshý qajet ekenin málimdedi.
Sonymen qatar, Memleket basshysy Qaýipsizdik Keńesine jan-jaqty reforma jasamaı, bul qıyndyqtar eńserilmeıtinin málimdedi. BUU Qaýipsizdik Keńesiniń 5 turaqty jáne 10 turaqty emes múshesi bar. Ár el ret-retimen 2 jylǵa turaqty emes múshe statýsyn alady. Al AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa, Reseı jáne Qytaı elderi turaqty múshe sanalady. Olar BUU deńgeıinde kez kelgen másele boıynsha rezolúsıa usyný men ózge elder usynǵan rezolúsıany qabyldamaı qoıatyn «veto» quqyǵyna ıe. Jalpy, bul elder geosaıası ǵylymda «Uly derjavalar» dep atalady.
Sarapshylar álem elderin bólýdiń san túrin usynady. Sondaı kózqarastyń birin Qasym-Jomart Toqaev sózge tıek etti. Onyń oıynsha, Qaýipsizdik Keńesi qazirgi tyǵyryqtan shyǵa almaıtyn sıaqty. Odan shyǵý úshin Keńeste «orta derjavalardyń» jáne barlyq damýshy elderdiń úni kúsheıýi kerek ekenin aıtty.
Al endi «orta derjava» degen kimder? Orta derjavaǵa G20-ǵa múshe memleketterdi jatqyzady. Árıne, onda Qaýipsizdik Keńesiniń 5 múshesi de bar. Olardan basqa elder «orta derjavalar».
Sońǵy ýaqytta Qaýipsizdik Keńesiniń jumysyna qatysty ózge elder tarapynan syn aıtylýda. Bıyl tamyz aıynda ótken BRICS uıymynyń 15-sammıtinde de osy másele kóterilgen. Uıymnyń birlesken málimdemesinde Brazılıa, Úndistan jáne Ońtústik Afrıka respýblıkasynyń Qaýipsizdik Keńesindegi bedelin ósirý týraly usynys jasaldy. Bul úrdisten Qazaqstan da qalys qalmaýdy kózdeıdi. Osy oraıda, Prezıdentimiz Keńestiń keńeıtilgen quramynda bizdiń el de bolýy kerek degen usynys jasady.
QAÝİPSİZDİK KEŃESİNİŃ QURAMYNDA BOLÝǴA BİZDİŃ DE QAÝQARYMYZ JETEDİ
Qaýipsizdik Keńesiniń quramynda bolýǵa bizdiń de qaýqarymyz jetedi. Bul bastamany júzege asyrýǵa ınstıtýsıonaldy múmkindigimiz bar. Qaýipsizdik Keńesiniń basty mindeti – álemde beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý. Bul baǵytta Qazaqstannyń bastamasymen Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes (AÓSSHK) qurylǵan. Ol aımaqtaǵy qaýipsizdik máselelerin sheshýge baǵdar alǵan. Iaǵnı Astana osy halyqaralyq ınstıtýt arqyly elimizdiń álemdegi saıası bedelin ulǵaıtýdy kózdep otyr. Búgingi kúni uıymǵa 27 el múshe. Oǵan kóp el men halyqaralyq uıym baqylaýshy.
Budan bólek, Memleket basshysy AÓSSHK-ǵa balama retinde Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn da atap ótti. Osy ınstıtýttar arqyly Jahandyq Ońtústik pen jahandyq Soltústik arasynda ashyq dıalog ornatýdy Prezıdentimiz maqsat etip otyr. Árıne, bul búgin, ıakı erteń júzege asatyn dúnıe emes. Bul strategıalyq maqsat. Álem elderi ońtústik pen soltústikke ekonomıkalyq áleýetin eskerip bólinedi. Soltústik baı, al ońtústik kedeı memleketter. Iaǵnı eki ınstıtýt arqyly álem elderin bitimge kelýge yntalandyrmaqshy.
Al qazir biz ne kórip otyrmyz? Uly shahmat taqtasynda tereń saıası ózgeris baıqalady. Qaýipsizdik Keńesinde geosaıası daǵdarys, G7 men ózge ekonomıkalyq artta qalǵan álem elderi arasyndaǵy áleýmettik, ǵylymı-tehnologıalyq teńsizdik ósip keledi. Sonymen qatar, kelesi jyldan bastap BRICS ulǵaıady. Ulǵaıǵanda G20-ǵa múshe elder esebinen. Budan árıne, G20 beıresmı klýbynda ishki daǵdarys órshelene túsedi. Sebebi, onda G7 elderi bedeldirek.
Qala berdi, 9-10 qyrkúıekte ótken G20 samıtinde Afrıka odaǵy oǵan múshe retinde qabyldandy. Tamyz aıynda ótken BRICS samıtinde de Afrıka qurlyǵy elderimen baılanys ornatýǵa tyrysýshylyq baıqaldy. Al 4–7 qyrkúıekte ótken ASEAN samıtinde uıym eshqandaı geosaıası teketireske qosylmaıtynyn málimdedi. Al biz kerisinshe oǵan aralasýdy usynyp otyrmyz. Aralasqanda da taraptardy bitimge kelýge yntalandyrý úshin ǵana.
Álemdegi saıası tártip qalaı ózgereri belgisiz. Qaýipsizdik Keńesi uzaq ýaqyttyq perspektıvada ulǵaıyp, turaqty músheler sany 15-ke ósýi múmkin. Bul 20–30 jylda júzege asýy ekitalaı boljam. Bul úrdis ǵasyr sońyna deıin sozylýy múmkin.
SYRTQY SAIASI BAǴDAR ÓZGERMEIDİ
Al jalpy bizdiń syrtqy saıası baǵdarymyz ózgermeıdi. Kópvektorly syrtqy saıasatty jalǵastyra beremiz. Sebebi, geoekonomıkalyq turǵydan bizge geosaıası teketires tıimdi emes. Joǵaryda atap ótkenimizdeı, álemdegi taýar saýdasy júıesi álsirep, kólik-logıstıka nasharlaıdy. Inflásıa aıdy aspannan shyǵarmaq. Baıqap qaraıtyn bolsaq, 2020–2030 jyldarǵa arnalǵan elimizdiń syrtqy saıası tujyrymdamasy júzege asyp keledi. Mysaly, qujattaǵy kelesi mindetterdi ómirsheń etýge tyrysýdamyz:
1) Qazaqstannyń tóńireginde saıası turaqty, ekonomıkalyq ornyqty jáne qaýipsiz keńistik qurý boıynsha kúsh-jigerdi nyǵaıtý;
2) halyqaralyq beıbitshilik pen yntymaqtastyqty nyǵaıtý, jahandyq jáne óńirlik qaýipsizdik pen ózara is-qımyl júıesiniń tıimdiligin arttyrý baǵytyn jalǵastyrý;
3) memlekettiń uzaq merzimdi strategıalyq múddelerin ilgeriletý men qorǵaýdy eskere otyryp, ekijaqty jáne kópjaqty deńgeıde syrtqy saıasattyń basty máselelerine qatysty jańa tásilder tujyrymdap, iske asyrý;
4) syrtqy saıasatty «ekonomıkalandyrýdyń» jańa deńgeıin qamtamasyz etý, álemdik sharýashylyq baılanystar júıesinde Qazaqstannyń ustanymdaryn odan ári kúsheıtý.
«Almaty-akshamy», №112, 21 qyrkúıek, 2023 jyl