A.H.Marǵulan atyndaǵy arheologıalyq qazba ınstıtýtynyń arheologıalyq qazba jumystarynyń nátıjeleri týraly Almaty qalasynyń óńirlik komýnıkasıalar qyzmetiniń alańynda aıtyldy.
A. H. Marǵulan atyndaǵy Arheologıa ınstıtýtynyń ókili Talǵat Mamyrov biregeı oljalar týraly aıtyp berdi, dep habarlaıdy almaty-akshamy.kz.
Bas dırektordyń ǵylym jónindegi orynbasary, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Talǵat Mamyrov óz sózinde bıyl 52 ekspedısıa júrgizilip jatqanyn, onyń bir bóligi aıaqtalǵanyn, bir bóligi boıynsha dala jumystary júrgizilip jatqanyn atap ótti.
«Bizde dala maýsymy aıaqtalǵan joq, qazirgi ýaqytta Aqtóbe oblysynda jumystar júrgizilýde, Soltústik Qazaqstan oblysynda jumystar bastalyp, Pavlodar oblysynda da qazba jumystary júrgiziledi kútilýde. Instıtýt sonymen qatar sheteldik ǵylymı-zertteý mekemelerimen, joǵary oqý oryndarymen jáne murajaılarmen yntymaqtastyq sheńberinde birlesken jumys júrgizedi. Ǵalymdardyń ashqan jańalyqtary tarıhty tas dáýirinen bastap, paleolıtten keıingi orta ǵasyrlarǵa deıingi aralyqty qamtıdy», - dep bólisti ol.
Mysaly, elimizdiń soltústiginde Soltústik Qazaqstan oblysynyń tarıhı-mádenı murasyn qorǵaý ortalyǵymen jáne tarıhı-ólketaný murajaıymen, M. Qozybaev atyndaǵy ýnıversıtetpen birlesken 7 arheologıalyq jasaq jumys isteıdi. Arheologtar SQO-nyń jeti aýdanyndaǵy eskertkishterge pasporttaý júrgizip, zertteýge arnalǵan jańa nysandardy anyqtady.
«Qazir bizdiń qyzmetkerler Ǵabıt Músirepov atyndaǵy aýdanda orta ǵasyr eskertkishterine qazba jumystaryn júrgizip jatyr», - dedi spıker.
Arheologtardyń aldynda ǵun-sarmat dáýirin zertteý mindeti tur. Bul hronologıalyq kezeń Qazaqstan aýmaǵynda az zerttelgen. Bıyl ǵalymdar «Qazaqstan tarıhyndaǵy ǵun-sarmat dáýiri» jobasyn júzege asyra bastady. Bul baǵdarlama boıynsha Aqtóbe, Almaty, Qaraǵandy, Qostanaı, Qyzylorda, Mańǵystaý jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda 10 arheologıalyq jasaq jumys isteıdi. Qyzyqty nátıjeler de joq emes.
Talǵat Mamyrov bıyl Ulytaý oblysynda ejelgi metalýrgterdiń qola dáýirindegi qonystarynda arheologıalyq jumystar júrgizilgenin, sondaı-aq Almaty jáne Jetisý oblystarynda josparlanǵanyn atap ótti. Sondaı-aq 13 granttyq joba júzege asyrylýda.
Talǵat Mamyrov jýrnalıserge ekspedısıalardan túsken fotosýretterdi kórsetip, arheologtar qazba jumystarynda ártúrli ádisterdi qoldanatynyn aıtty. Sonymen qatar, ǵalymdar eksperımentter júrgizýde, mysaly, bıyl Eńbekshiqazaq aýdanynyń aýmaǵynda «Rahat» eskertkishiniń janynda jylqy qańqasyn tas quraldarmen bólý boıynsha halyqaralyq eksperıment júrgizdi. Iaǵnı, ǵalymdar bul prosesti ejelgi adamdar sıaqty jasady.
«Arheologıa tek qazba ǵana emes, bul uzaq kameralyq kezeń ekenin túsiný kerek. Nátıje alý úshin barlyq tabylǵan zattar kameralyq zerthanada durys óńdelýi kerek. Bizde birneshe zerthana jumys isteıdi: arheologıalyq tehnologıalar, zooarheologıa, fızıkalyq antropologıa. Ǵalymdar adamdardyń, janýarlardyń qaldyqtaryn jáne taǵy basqasyn zerttep jatyr», - dep jalǵastyrdy Talǵat Mamyrov.
Mysaly, zertteýlerdiń arqasynda ejelgi adamdardyń keramıkalyq ydystardan qandaı taǵam jegenin anyqtaýǵa bolady. Keıin barlyq materıaldar ınstıtýttyń qoımasyna túsedi. Ǵalymdar jumystyń barlyq nátıjelerin ózderiniń ǵylymı maqalalarynda jarıalaıdy.
Jýrnalıserdiń suraqtaryna jaýap bere otyryp, Talǵat Mamyrov áserli oljalar týraly aıtyp, olar úshin árbir olja biregeı ekenin, tipti ejelgi ydys-aıaqtyń kez kelgen synyǵy da kóp nárseni ańǵartatynyn atap ótti.
«Sońǵy jyldary Jetisý oblysynyń aýmaǵynda: Ordakúl kesheniniń aýmaǵyndaǵy eldi mekender, petroglıfter kóp tirkeldi. Qyzyqty oljalardyń biri Aqtóbe oblysynyń aýmaǵynda anyqtaldy, onda metalýrgıalyq peshterdiń izderi anyqtaldy. Eger buryn qola dáýirinde metalýrgıalyq qonystar tek Ortalyq Qazaqstanda ǵana taraǵan dep eseptelse, endi mundaı peshter Aqtóbe oblysy Qarǵaly aýdanynyń aýmaǵynda Tarangúl kesheninde ashyldy». Jaqynda bizdiń qyzmetkerler Qarǵaly dıademasyn ashty. Paleolıt dáýiri boıynsha Shyǵys jáne Ońtústik Qazaqstan aýmaǵynda kóptegen jańalyqtar ashyldy», - dedi T.Mamyrov.
Pavlodar oblysy aýmaǵynda da kóptegen jańalyqtar ashyldy. Solardyń biri – Kóktas metalýrgıalyq mekeni.
Sonymen qatar, Qostanaı oblysynda da jumystar júrip jatyr. Máselen, Torǵaı arheologıalyq jasaǵynyń qyzmetkerleri «Qazaqstan tarıhyndaǵy ǵun-sarmat dáýiri» jobasyn iske asyrý aıasynda Qaratorǵaı saqınasy«geoglıfine» arheologıalyq zertteýler júrgizdi. Zertteýler aıasynda arheolog-ǵalymdar Torǵaı bókterinen tabylǵan eskertkishterdiń qaı kezeńge jatatynyn anyqtaı aldy.
«Bul ekspedısıalardyń biregeıligi Qostanaı oblysynyń Torǵaı ıilisi aýmaǵynda «geoglıfter» dep atalatyn kóptegen eskertkishter bar. Olar belgili bir pishinde keledi, dóńgelek nemese sharshy pishindi úıindiler. Úshtoǵaı sharshysy, Bestamaq saqınasy, Qaratorǵaı saqınasy sıaqty eskertkish bar. Osy ýaqytqa deıin eskertkishterdiń ne úshin salynǵany, qurylys ýaqyty jáne olar qandaı kezeńge qatysty ekenin belgisiz boldy. Zertteý barysynda eskertkishterdiń birinde jerleý orny tabyldy, keıbir qorǵandar bos bolyp shyqty. Onda aına, beldik pen temir doptyń qaldyqtary tabyldy», - dedi T.Mamyrov.
Sonymen qatar, belgiler-tamǵalar qoıylǵan qorshaýlarda tas músinder men stelalar qazyldy. Aldyn ala málimetter boıynsha, jerleý, búkil keshen sıaqty, erte sarmat mádenıetine jatady.
2023 jyldyń jazynda Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy «Halyqtardyń uly qonys aýdarýy» kezeńine jatatyn Taýtekeli-1 qorymyna arheologıalyq zertteýler júrgizildi. Eskertkishti zertteý barysynda 18 jerleý ǵımaraty muqıat zertteldi, olar aldyn-ala málimetter boıynsha sánbıa taıpalar birlestigine tıesili bolýy múmkin.
Spıker arheologıaǵa kóp kóńil bólinetinin atap ótti. Arheologıa, jalpy ǵylym sıaqty, qarqyndy damyp keledi, óz jumysynda arheologtar ǵylymnyń basqa salalaryndaǵy ádisterdi qoldanady. Instıtýt beıindi mamandar daıarlaıtyn joǵary oqý oryndarymen tyǵyz ózara baılanys jasaıdy.
«Qazir arheologıalyq qazbalardy kótere otyryp, biz kóptegen úlgilerdi alýǵa tyrysamyz. Biz ony qazir zertteı almasaq ta, ony bolashaq urpaqqa qaldyramyz. Búgingi tańda kóptegen tabylǵan oljalar qaıta qarastyrylýda», - dep aıaqtady spıker.