Qazaq rýhanıatyndaǵy sırek qubylys

Qazaq rýhanıatyndaǵy sırek qubylys Sýret: ashyq derekkóz

Ólketanýshy, geograf, pýblısıs, etnograf ǵalym Serikbol Qondybaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy halqymyzǵa keńinen tanymal. HHI ǵasyrdyń keremet qubylysy sanalǵan ǵalym ómirden tym erte ketti. Soǵan qaramastan, qazaqtyń tarıhyn, mádenıetin, salt-sanasyn jańǵyrtýǵa úlken úles qosyp, artyna mol rýhanı qazyna qaldyrdy.


Serikbol Qondybaı 1968 jyly 14 naýryzda Mańǵystaý oblysy, Quryq aýylynda kóp balaly otbasynda, 4 qyz, 2 uldyń kenjesi bolyp dúnıege keldi. Qatarlastaryndaı alysyp-julysyp oınamaıtyn, qaq-soqpen isi joq bala bolyp ósken. Anasy kúni-túni jumysta, úlken ápkesi Qyzylordada oqýda bolǵandyqtan, 2 jasynan bastap 4 jyl boıy naǵashy ájesiniń qolynda tárbıelengen. Serikboldyń aýyz ádebıetine degen qyzyǵýshylyǵyn oıatqan da – ájesi Bátıma. Týmysynan zerek bala mektepke barǵanǵa deıin-aq óz betinshe oqyp, jaza bilgen. Mektepte geografıa pánin erekshe jaqsy kórgen. Karta syzý, Qazaqstan geografıasyn keńeıtý balalyq armany bolǵan.


1991 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Memlekettik ýnıversıtetiniń geografıa fakúltetin «geomorfolog» mamandyǵy boıynsha bitirgen jas maman, eńbek jolyn shalǵaıdaǵy Shetpede, ózi oqyp bitirgen №3 mektepte muǵalim bolyp bastaıdy. Basqa jaqtan kelip, sol óńirde uzaq jyldardan beri eńbek etip júrgen bir áriptesiniń maǵlumaty shamaly bola tura, Mańǵystaý geografıasyn jazbaq bolyp kómek suraǵany Serikbolǵa úlken oı salady. «Men osy topyraqtyń týmasymen, týǵan jerim týraly men jaqsy bilemin, endeshe osy taqyrypty men nege jazbaımyn» dep namysyn qamshylaǵan ol, bas-aıaǵy 6 aıda Mańǵystaý geografıasyn jazyp shyǵady. Sóıtip, kartalary, geografıalyq termınderi, mektep oqýshylaryna qoıylatyn suraqtary bar qundy eńbek dúnıege keldi. Oǵan qosa, mektepte ustazdyq etip júrgen Serikbol munymen toqtap qalǵan joq. Aýyldyń kónekóz qarttarymen, shejireshil aqsaqaldarmen áńgimeleskendi jany súıdi. Ápkesi Balsulý Ádilbekqyzynyń aıtýynsha, Serikbol sol kezdiń ózinde-aq: «Jazatyn nárse kóp, jazýǵa otyrý kerek edi... Ásirese, meni kópten beri qyzyqtyratyn sala – mıfologıa. Ol meniń oıymdy baýrap ta, jaýlap ta aldy» – dep qolyna qalam alýdy oılap júrgen, biraq birjola bet burýǵa ýaqyt taba qoımaǵan.  


1995 jyly 27 jasynda jol-kólik apatyna ushyrap, tósekke tańylǵan. Soǵan qaramastan, erik-jigeri kúshti jas, sodan keıingi 10 jyl ishinde, qashan ómirden-óter ótkenshe ǵylymǵa birjola bas qoıdy. Álem halyqtarynyń epıkalyq sújetterin, ańyz áńgimelerin zertteı otyryp, olardan túbi túrkilik bastaýdy izdedi. Kózqarasy, ózindik tujyrymdary bir qalypqa syımaıtyn oıshyl jas, geografıa, mıfologıa, tarıh, arhıtektýra sıaqty túrli salalar materıaldaryn jan-jaqty paıdalandy, ár máselege ózinshe bólek qyrynan keldi.


Mıfologıany túsindirýde: «Ár býyn ata-babalarymyzdyń burynǵy ótip ketken áreketterin qaıtalaýmen bolady. Ultymyzdyń basyndaǵy qazirgi zamandaǵy qıynshylyqtardy, taýqymetterdi sheshý úshin sol bastapqy núktege, bastapqy baǵytqa qaıtyp oralýǵa týra keledi. Qaıta oralý degen – sol jaqqa ketý emes, sonyń qandaı ekenin bilý. Osyny anyqtaý barysynda biz mıfologıa arqyly osy qazirgi zamanymyzdyń saýaldaryna jaýap taba alamyz,. Mıfologıa, ol – jasyrynǵan, umyt bolǵan, jumbaq kúıinde berilgen málimet. Ony ártúrli jolmen, ıaǵnı ertegilerden, jyrlardan, kádimgi sóz tirkesterinen, eskertkishterden t.b. tabýǵa bolady», – dep tosyn oı aıtty. Bul rette Serikbol Qondybaı jazǵan «Arǵy qazaq mıfologıasy» – búkil dúnıetanymdy ózgertýge múmkindik beretin biregeı eńbek retinde baǵalanǵany anyq.


Shyn mánisinde, Serikbol Qondybaı eńbekteri álemtanýda, ǵylymtanýda jańa paradıgmanyń negizin qalaıtyndaı tujyrymdarǵa toly. Ábish Kekilbaevtyń sózimen aıtsaq, Serikbol Qondybaı – qıyr shalǵaıda jatyp, qazirgi bizdiń búkil planetalyq gýmanıtarıada eshkim táýekel ete qoımaǵan taqyryptarǵa barǵan ǵalym. Ádebıet abyzy ony: «ulttyq rýhanıatymyzdaǵy asa sırek qubylys. Ol etnografıa men arheologıa, geografıa men onomastıka, agıografıa men teologıa, epos pen tarıh, mıfologıa men fılosofıa derekterin salǵastyra zerttep, túriktaný men qazaq tanýǵa meılinshe úles qosty. Otandyq ǵylym úshin jemisti bolar jańa baǵyt bastap berdi. Ol qaldyrǵan muranyń derektik, paıymdamalyq qundylyqtary men mándilikterin zerdeleý – osy zamanǵy ulttanýdyń qalyptasýy men kemeldenýine oń yqpal eteri sózsiz. Bul sańlaq talanttyń saıaq zertteýshilik izdenisterine, erek eljandylyǵy men eńbeksúıgishtigine tań qalmasqa shara joq», dep aıryqsha baǵalaǵany málim.


Serikbol Qondybaı az ǵana ǵumyrynda baıyrǵy qazaq shejiresi men áfsana ańyzdary, geografıasy turǵysynda qundy maǵlumattar jınap, birneshe kitap jazdy. Ǵalymnyń «Mańǵystaý geografıasy», «Qazaq mıfologıasyna kirispe», «Mańǵystaý men Ústirttiń kıeli oryndary», «Esen-qazaq», «Gıperboreıa: tús kórgen zaman shejiresi», «Arǵy qazaq mıfologıasy», «Estetıka landshaftov Mangıstaý», «Mańǵystaýnama», «Qazaq dalasy jáne german táńirleri», «Jaýyngerlik rýh kitaby» sıaqty basqa da zertteý eńbekteri áli de ǵylymı sarapqa túsip, qazaq tarıhy, qazaq ǵylymy úshin mańyzdy tyń tujyrymdar jasaýǵa negiz bolary anyq.




Sizdiń reaksıańyz?
Unaıdy
0
Unamaıdy
0
Kúlkili
0
Shekten shyqqan
0
Sońǵy jańalyqtar

19:42

19:19

18:33

18:31

16:39

15:08

14:46

14:40

14:10

14:00

13:25

12:44

12:00

11:55

11:17

11:14

11:00

10:14

09:59

09:55

09:44

09:00

20:34

17:56

17:42