Sháken Aımanovtyń týǵanyna – 110 jyl
Kórnekti akter, rejıser Sháken Aımanov 1914 jyly 15 aqpanda Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany, Aımanbulaq aýylynda dúnıege kelgen. Ákesi Kenjetaı saıatshylyǵymen aty shyqqan, ónerge qumar jan bolǵan. Kórgen-bilgeni, kókeıge túıgeni kóp Kenjetaı balalaryna jastaıynan dombyra úıretip, án-kúıge, ónerge baýlyp ósiredi. Basqa baýyrlaryna qaraǵanda ásirese Shákenniń ónerge qabileti, ynta-yqylasy erekshe bolady.
Óner qysyp ósken óren
Ákesi Kenjetaı men týǵan jezdesi, teńdessiz ánshi Qalı Baıjanovtan tárbıe ala otyryp, ol óziniń ártistik darynyn erte baıqatady. Jastaıynan oıyn-saýyq, jıyn-toı ótken jerden tabylyp, án salyp, óleń oqyp, jurt aýzyna iligedi. Qara jumysqa onsha beıimi joq erke Sháken anasy áldebir sharýaǵa jumsasa, aıaqastynan aýyrǵan syńaı tanytatyn bolǵan. Al qattyraq uryssa, aýyldyń janyndaǵy «Serektastyń» basyna shyǵyp alyp, qaraptan-qarap otyryp jylaıtyn kórinedi. Bul qylyǵyn ersi kórip, balany tyıyp tastamaq bolǵandardy Kenjetaıdyń aǵasy Abbas: «Tımeńder oǵan... Tegin jylap otyrǵan joq. Óner qysyp jylap otyr», – dep toqtatady eken.
Aǵaıyn-týys arasynda osylaısha erkin ósken jasóspirim inisin aǵasy Qajymurat 1924 jyly Semeıge oqýǵa alyp ketedi. Ózi muǵalim bolǵandyqtan, Shákendi de muǵalim bolsyn dep alǵashynda Kazkommýnaǵa, keıinnen Halyq aǵartý ınstıtýtyna túsirgen. Osy ınstıtýtta oqyp júrgen kezinde Shákenniń qolynan dombyra men mandolın túspeı, neshe túrli kórkemóner úıirmelerine qatysyp júredi. Ónerpaz retinde jarqyraı kórinip, keıinnen el ishindegi daryndy jastardy teatrǵa tartý úshin Almatydan arnaıy kelgen jazýshy, dramatýrg Ǵabıt Músirepovtiń kózine túsedi. Sóıtip, ınstıtýttyń 3-kýrsynan oqýyn tastap, Almatydaǵy kásibı teatrǵa jol tartady.
Jasóspirim kezinen birde án men kúıdiń, birde bıdiń sońyna túsip, óner degende ishken asyn jerge qoıǵan Sháken bir kezderde qazaqsha trýppany bylaı qoıyp, orys trýppasynyń oıynyna da qatysqan. Kásibı ónerge kelgennen keıin de sol izdenimpazdyǵynan tanbaǵan ol, keshke kópshilik epızodtaryna qatysa júrip, kúndiz teatr janyndaǵy stýdıada oqyp, drama akteri retindegi sheberligin shyńdaǵan. Sonymen birge, opera ónerimen de áýestengen. Iaǵnı Sháken Kenjetaıuly kórkem ónerdiń barlyq janrynda baǵyn synap kórmek bolǵan. Degenmen, «Men drama teatryn eshqashan umytqan emespin, umytpaımyn da. Osy kúnime jetkizgen de – osy teatr. Teatr – meniń akterlik mektebim» dep erekshe aıtyp ótken Sháken Aımanov qazaq sahnasyndaǵy qaıtalanbas obrazdarymen, spektáklderimen tarıhta qaldy. Ásirese Shákenniń keıipteýindegi Aqan seri, Qobylandy, Petrýchıo, Otello beıneleri kórermenniń ystyq yqylasyna bólenedi. Al «Abaı» spektaklin qoıǵany úshin Sháken Aımanovqa KSRO Memlekettik syılyǵy beriledi.
Kıno óneriniń bolashaǵyn baǵamdaı bildi
Sháken Kenjetaıuly qazaq teatrynda 40-tan astam jańa beıne jasap, 15-teı spektákl qoıady. Teatrdyń bas rejıseri bolady. Biraq soǵan qaramastan uly sýretker kıno ónerine bet burady. 1953 jyldan bastap, ómiriniń sońyna deıin qazaq kıno óneri salasynda ónimdi eńbek etedi. Jurttyń sondaǵy: «Kınoǵa nege aýystyńyz, drama teatrynan nege ketip qaldyńyz?» degen suraqtaryna Sháken Kenjetaıuly kezinde: «Jasyrmaımyn, teatrdy bir ýaqytta kóp bolsa, myń, myń jarym kisi kóredi. Al kınony pálen mıllıon halyq kóre alady. Kıno óneriniń osy múmkindigin paıdalanyp kórsem degen maqsatym bar», – dep jaýap bergen eken. Iaǵnı sezimtal, suńǵyla tulǵa el mádenıetin, ónerin órkendetý máselesiniń bolashaqta kıno ónerimen baılanysty bolatynyn sol kezdiń ózinde tereń túsingen. Sol sebepti de ol kınonyń tilin meńgerýge, tabıǵatyn túsinýge bar kúshin salǵan.
Shákenniń eń alǵashqy túsken kınosy – «Amangeldi». Fılmniń Almaty túbindegi Qaraqastek aýylynda túsirile bastaǵanyn estigen boıda óz qalaýymen baryp, epızodqa túsedi jáne sol fılmge keńesshi bolady.
Kıno álemine osylaısha qadam basqan Sháken odan keıingi kezeńde qazaq kınosynyń alǵashqy bastaýlary bolyp esepteletin «Raıhan», «Aq gúl», «Abaı ánderi», «Altyn múıiz» fılmderine de qatysady. Bulardan keıin túsirilgen «Jambyl» fılminde Shákenge Shaımuhambet aqynnyń róli beriledi. Biraq fılmge daıyndyq barysynda ol senarıdegi óleńderdi unatpaı, basqa bir óleńderdi oqyp beredi. Sonysyna rıza bolǵan rejıser Dzıgan bastapqy sheshimin ózgertip, 39 jastaǵy Shákendi 100 jasaǵan abyz aqynnyń róline bekitedi. Sh.Aımanov jasaǵan Jambyl beınesine aıtýly akter, rejıser Sergeı Bondarchýk: «Onyń bet-álpeti, kózderi, qoldary, sóz saptasy men júris-turysy sonshalyqty dál, sonshalyqty senimdi. Kórermen búkil fılmniń óne boıynda oryndaýshy akterdi atymen esten shyǵaryp, óz halqynyń uly, otanshyl azamat, aqyn, danagóı qarıa, tiri Jambyldy kórip otyrǵandaı eltip qalady», – dep joǵary baǵa beredi.
Kınoǵa kelgennen keıingi mezgilde Sháken Kenjetaıuly 20-dan astam rólde oınap, 14 fılm túsirgen. Solardyń ishindegi eń úzdikteriniń biri – «Atameken» fılmi Dýshanbedegi festıválde bas júldege ıe bolǵan, Lenıngradtaǵy Búkilodaqtyq festıválde Elýbaı Ómirzaqov er keıipker rólin jaqsy oryndaǵany úshin birinshi báıge alǵan. Al Sháken Kenjetaıulynyń eń myqty fılmi «Atamannyń aqyry» – ókinishke qaraı, sýretkerdiń eń sońǵy jumysy. Qazaq teatry men kıno óneriniń qalyptasyp, shyńdalýyna aıryqsha yqpal etken dara daryn ıesi 1970 jyly 23 jeltoqsanda, 56 jasynda Máskeýde mashına qaǵyp qaıtys boldy.
«Abaıdy» túsirsem dep armandady
Ónerde ózgeshe talantymen tanylǵan Sháken Kenjetaıuly ómirde de eshkimge uqsamaıtyn, ashyq-jarqyn, erekshe jomart adam bolǵan. Osy qasıetine oraı dostary ony «búgingi zamannyń serisi» dep bilgen. Dúnıeniń betine qaramaıtyn ol jurtpen aralasqandy, dostarymen áńgime-dúken qurǵandy unatqan. Kez kelgen jıylystyń aıaǵyn kishigirim toıǵa, oıyn-saýyqqa aınaldyryp jiberetin Shákenniń jalǵyz júretin, úıinde ońasha qalatyn kezi sırek eken. Máskeýden, odaqtas respýblıkalardan, tipti shetelden kelgen kıno mamandary, túrli qonaqtar, negizinen, Sháken aǵanyń úıinde bolyp, onyń syı-qurmetin kórip attanýdy dástúrge aınaldyrǵan. Sondaı-aq ol kisiniń úıinen aǵaıyn-týǵandar, oqýshylar, stýdentter de arylmaǵan. Jalǵyzdyqqa jany qas Sháken aǵa keıde ózi unatatyn ártisterin shaqyryp alyp, tekemettiń ústine otyra ketip, «qaqpaqyl», «qumar», «han» degen asyq oıyndaryn oınaıdy eken.
Qaljyńqoı, syqaqshyl sýretker qaıda barsa da sol úıdiń óz adamdarynyń birindeı bolyp ketetin kórinedi. Sondaı-aq janyndaǵy áriptesterine, inilerine árqaısysynyń jeke qasıetterine, minezderine sáıkestendirip at qoıyp, jaqyn syılasý da – Shákendeı uly sýretkerdiń ózindik bir qyry.
Márt minezdi, ashyq-jarqyn, aqkóńil Sháken aǵa ómirde eki nekeli bolǵan.
Kózkórgen áriptesteri Sháken Kenjetaıulynyń shendi men shekpendiden yqpaǵan, qaı kezde de óz pikirin tabandy túrde qorǵaı alatyn batyl, tegeýrindi tulǵa bolǵanyn aıtady.
Sháken aǵanyń bala kúnnen bar uıqyǵa qumarlyǵy eseıgende de qalmaǵan. Sol sebepti de jumysqa kóbinese keshigip keletin ádeti bolǵan. Basshylar qansha sógis bergenimen, mańdaıaldy akter bolǵandyqtan, artynsha ol sheshimderin ózgertýge májbúr bolady. Sháken aǵa kúıip-pisken basshylardyń ózin árdaıym kúlkimen jeńip otyrǵan, ázil-qaljyńǵa ustalyǵymen erekshelengen. Rejıser retinde de ustamdy, sabyrly bola bilgen. Akterge rólin bir-eki ret túsindirip, eger ala almasa, úndemeı, qoıa salady eken. Keıbireýler sıaqty qaıta-qaıta eskertip, kúıip-pisip, aıǵaılaıtyn ádeti bolmaǵan. Repetısıa kezinde qolyna dombyrasyn alyp, zaldaǵy artqy qatarlardyń birine jaıǵasady da, syrt kózge qalǵyp ketken kisideı qıal qushaǵyna batady. Barlyǵyn tyńdap alyp, kemshilikterin sońynan bir-aq aıtady.
Sháken Kenjetaıulynyń kıno túsirýdegi jumys tártibi de eshkimge uqsamaıtyn. Fılmge kiriskennen sasyp, súrinip, murnyna sý jetpeı jatatyn keıbir rejıserlerden bir artyqshylyǵy – Sháken aǵa fılm túsirýge daıyndalyp jatqan adamdaı emes, jaıbaraqat, shahmat oınap, baıaǵy oıyn-kúlkimen júre beredi eken. Asyǵý degendi bilmegen. Biraq túsirý alańyna kelgen bette jumysyna saqadaı saı bolǵan. Sony kórgender: «Bul qaı ýaqytta daıyndalyp úlgeredi?» dep tańǵalatyn bolsa kerek. Týmysynan talantty Sháken aǵa akterlerdi eshqashan sharshatpaǵan, jalyqtyrmaǵan, anekdot, ázil-qaljyń aıtyp, aınalasyndaǵylarǵa árqashan kóterińki kóńil-kúı syılaı bilgen. Akter retinde de, rejıser retinde de ımprovızasıaǵa óte sheber bolǵan. Ókinishke qaraı, Sháken aǵa «Abaıdy» túsirsem degen armanyna jete almaı ketti.
Sháken Aımanov fılmderiniń ómirsheń bolatyn sebebi, sýretkerdiń kez kelgen fılminde óziniń eline degen súıispenshilik, adamdy qurmetteý, onyń ishki psıhologıasyn ashýǵa umtylys basym. Týǵan halqynyń bolmysyn árbir fılmine arqaý ete bilgen Sháken Kenjetaıuly sol kezdiń ózinde qazaq úshin óte mańyzdy degen taqyryptardy kóterdi, ártúrli janrlarǵa bardy. Adam taǵdyryn, onyń ómiriniń tragedıalyq tustaryn astarlap bolsa da aıtyp otyrdy. Bul rette, ol «Kıno – eldiń tólqujaty» dep túsindi. Kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek aıtpaqshy, kıno arqyly ulttyq múddeni qorǵaý, sony dáripteý maqsatyn qoıǵan Sháken aǵany ult ekologıasynyń shyn mánisindegi janashyry desek, esh qatelespeımiz.