Árbir damyǵan eldiń negizgi baǵyty – ádiletti qoǵam. Osy múdde tóńireginde toptasady. Bolashaqta atqarar isterin baǵamdap otyrady. Bizdiń de óz jolymyz bar. Uly maqsatqa qaraı qadam basyp baramyz.
Elimizde áleýmet pen áleýetitiń jaı-kúıin bilip, zerdelep júrgen ǵalymdar jeterlik. Óıtkeni ǵalym ótkendi biledi, búgingi jaǵdaıdy túısinedi, keleshekti baǵamdaıdy. Sondyqtan Saıasattaný ortalyǵynyń dırektory, saıası sarapshy Aıdar ÁMREBAEVPEN suhbat qurǵan bolatynbyz.
- Bul jolǵy Joldaýdyń mán-mańyzyna toqtalyp ótseńiz…
- Qazaqstanda jyl saıyn Memleket basshysy óz Joldaýyn jarıalaıdy. Bul saıası dástúrge de aınaldy. Árıne batystan tamyr tartatyn qalyptasqan úrdis. «Qańtar oqıǵasy» ótkennen keıin Ata zańǵa jańa saıası, quqyqtyq ózgerister engizildi. Prezıdent, Parlament, Máslıhat saılaýlary ótti. Bunymen shektelmeı, áleýmettik ekonomıkalyq máselelerge bet buryldy. Bıylǵy Joldaý tolyǵymen ekonomıkaǵa arnaldy.
Elde «myqty Prezıdent, yqpaldy Parlament, esep beretin Úkimet» deıtin bıliktiń úsh tarmaǵyn birkelkige keltirýge kúsh salynyp keledi. Prezıdentimizdiń osy ustanymdy ári qaraı jalǵastyrý ústinde. Buryn Prezıdent ákimshiligi, atqarýshy bılikten joǵary turatyn. Endi onyń qurylymy ózgerdi. Budan bylaı mınıstrlikterdiń óz salasyna jaýapkershiligi kúsheıdi. Strategıalyq sheshimder qabyldaıtyn bolady. Sonyń arqasynda Prezıdent pen Parlamentke mınıstrlik áleýmettik ekonomıkalyq jáne t.b. saladaǵy isteri úshin jaýap beretin bolady.
Sý máselesi Orta Azıaǵa ózekti bolǵaly tur. Jambyl oblysyndaǵy burynǵy gıdrologıalyq joǵarǵy oqý ornyn bolmashy birnársege aınaldyryp aldyq. Buıyrsa osyndaı birqatar ister qaıta jandanatyn shyǵar. Úmit zor. Eń negizgisi aıtý ǵana emes, ár tapsyrmanyń qalaı oryndalǵanyn qadaǵalaý bolyp tabylady.
- Qazaqı kadr qajet pe?
- Álbette! Tereńnen qaýzaıyn. Baıaǵyda bir jaǵdaı bola qalsa, mınıstrlik pen ákimshilik bir-birine silteıtin. Quddy dop tepken fýtbol oıyny bolatyn. Elge jas mamandar, bilimdi azamattar kelip jatyr. Osy jandardyń kóbi shette oqyǵan, eshqandaı bylyqqa bylǵanbaǵandar. Prezıdenttik rezervtegilerge múmkindik bergen durys. Mınıstrliktiń jumysyn durys atqara alý úshin, janynda keńesshi-sarapshy top qurylýy qajet. Júıemiz keńestik kezeńnen ótip, derbestik alǵan shaqta qalyptasyp, búgingi zamanaýı ýaqytqa jetti. Álgi jas kadrlarmen durystap turyp aınalysqan jón. Álginde maqtap óttik. Endi medaldiń ekinshi jaǵyna zer salaıyq. Keıbiri shetelden bitirip keledi de, Qazaq eliniń jaǵdaıyn bilmeı jatady. Máselen ındýstrıa salasynda isteıtin bolsa, zaýyttan bastap istese, bylaısha aıtqanda esiginiń qaı jerden ashylatyn bilse deımiz. Keńestik kezeńniń jaqsy tustaryna bar-tuǵyn. Iakı, mınıstr bolý úshin sol salanyń barsha etaptarynan satylap ótip, tájirıbeli maman bolýy kerek edi. Taǵy bir mysal aýylsharýashylyǵy mınıstri bolamyn dese, aýyldyń jaǵdaıyn bilip, malsharýashylyǵynda, sharýashylyqta istep, taýyq pen sıyrdy ajyrata alatyn ahýalǵa jetetin. Ótken joly jap-jas qyz Zúlfıa Súleımenovaǵa Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar vedomstvosyn basqartyp qoıyp edi. Shynyn aıtý kerek oǵan shamasy jetpedi. Abaı oblysyndaǵy Semeı ormany órti kezinde jylap qaldy. Sondaı-aq kıikter problemalarymen alysty. Áıteýir sol jastar úlken laýazymda birneshe aı ǵana otyrdy. Osy jaǵyn da rettegen abzal.
Saıası sarapshy retindegi negizgi oı ol – bılik turaqtylyǵy. Ár jarty jyl saıyn aýystyra bergennen eshteńe utpaspyz. Mınıstrdiń 3-5 jyldyq baǵdarlamasy bolýy kerek. Ony Parlamentpen keńesip, talqylap bekitse deımiz. Sóıtip múmkinshilik bereıik. Belgilengen merzim aıaqtalǵan soń Parlamentke jaýap berse bolady. Mınıstr ýaǵynda usynǵan isterdiń qaı bóligin oryndaǵanyn, keıbir qyryna eptilik tanyta almaǵanyn ashyp aıtsyn. Bizdiń ǵylym, bilim salasynda qanshama basshy boldy. Ár mınıstrdiń jumys isteıtin merzimi 1-2 jyldan aspaı qaldy. Qysqa merzimde ne isteı alasyz?! Eń bastysy halyqqa jaqyn bolyp, muń-muqtajyn eskerip otyrý shart. Halyq bolmasa mınıstr joq. Osy jaǵyn túsinse, sonda ǵana is ónedi.
Ǵylymǵa qarjyny aıamaý qajet
- Ǵalymdar, sarapshylar «Ǵylym týraly» zańdy qaıta qabyldap, UǴA durystap qurǵan abzal dep jıi aıtady. Jalpy ǵylymnyń jaǵdaıy qalaı?
- Ǵylymsyz damý bolmaıdy. Ǵylymǵa jaǵdaı jasalmasa qoǵam men memlekette toqyraý bastalady. Eldiń taǵdyry bilim, ǵylymǵa tikeleı baılanysty. Qazir eki túrli Ǵylym akademıasy qalyptasty. Solardyń basyn biriktirip Prezıdentke tikeleı baǵynatyn mekeme etip, statýsyn aıqyndaǵan jón. El basshysy, zıaly qaýym ókilderiniń basyn qosyp, ǵalymdardy jınap, qazaq ǵylymy bolashaqta ne isteıdi, ne qoıady degen saýalǵa jaýap izdep, aqyldassa nur ústine nur. Akademıǵa jeke búdjet berip, ınstıtýttardy quramyna qaıtaryp, ınstıtýsıonaldy, fýnksıanaldy hám strategıalyq baǵyttaryn anyqtaǵany durys bolar edi.
Ýnıversıtet jaǵdaıy alańdatady. Oǵan zertteý ýnıversıteti degendi tańyp qoıdyq. JOO oqytýshylary ǵylymı zertteýmen shuǵyldanǵan túgili, sabaqtan bas almaıdy. Bitpeıtin qujat toltyryp áýrelenip sharshaıdy. Ýnıversıtet qabyrǵasyndaǵy muǵalimderge ǵylymmen aınalys degen talap qoıǵan durys emes. Oǵan oqytýshy-professorlar áleýmettik jaǵdaıy, zerthanasy hám ýaqyty joq.
Akademıalyq jáne qoldanbaly izdenisterdi bólip qarastyraıyq. Akademıalyq fýndamentaldy zertteýler - 10-20 qala berdi 50-100 jyldy qajet etedi. Úlken deńgeıde uzaq merzimdi strategıalyq ǵylymı baǵdarlamalar qajet. Bul Ulybrıtanıa bar proses. Uzaq merzimdi jobalardan erteń nátıjelerin suraýǵa bolmaıdy. Mysalǵa fılosoftar 3 aıda qandaı naqty usynys bere qoıady. Pálsapa mamandary jalpy tendensıasyny, qoǵamnyń damý baǵyttaryn, keshe, búgin, erteń degen saýaldarǵa jaýap izdeıdi. Al qoldanbaly zertteýlerdi 3-5 jyldyń ishinde bitirip, qoldanysqa berýge bolady. Osy eki usynysty tezdetip sheshsek eken.
Ǵylymdy teksere berýdi toqtaıyq
- Ǵalymdardy úzdiksiz teksere bergeni ǵylymdy turalatyp, munyń arty ǵylymı kadr tapshylyǵyna ákelip soqtyrmaı ma?
- Ǵalymnyń jazǵan-syzǵan eńbegi joǵarydan baqylanady. Ár salany meńgerý ol – qıynǵa túsedi. Qaısysy durys nemese burystyǵyn ǵalymnyń ózi aıtsyn. Ár ǵalym 100 kisige tatıdy. Ǵalym shyǵarmashylyq adamy. Ony zaýyttaǵy jumysshy qatarynda qarastyrý durys emes. Memleket árbir ǵylymı qyzmetkerdi injý-marjan sıaqty saqtap otyrǵany abzal. Memleket basty qundylyǵy adam kapıtaly bolsa, negizgi ózegi ol – ǵylymı kadr.
Antikor, monıtorıń, bitpeıtin komısıany ǵylym adamdaryna jaqyndatýǵa bolmaıdy. Ǵalymdardy aıalap ustap, qadirleý kerek. Olar balaýyz sıaqty. Ártúrli syltaýmen tıse bersek, ǵylymnyń shyraǵdany sónedi. Ǵalymdaryn joıǵan el, bolashaǵyna balta shapqanmen birdeı. Ǵylymdy túrtpekteý, 3-6 aı saıyn, qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde esep suraý, «Skopýs» talap etý, álemde joq proses. Bul uıat is.
Ǵalymnan kúndiz-túni ne istediń, ne berdiń deı berse, olardyń mekemesin AQ, JSHS sıaqty túrli sebeppen bóle berse, ǵylym qurdymǵa ketedi. Osy kúni ǵylym dese jastar shoshyp qashatyn deńgeıge tústik. Kóp maman shetelge ketip jatyr. Qarakózderimiz Apple syndy alpaýyt kompanıada jumys istep júr. Qazaq jerinde jastarǵa múmkinshilik jasasaq, ıdeıasyn, bilimin elge jumsar edi.
Dúnıejúzilik tájirıbedegi ıgi tendensıalardy ózimizge engizeıik. Birde Sıngapýrda boldym. Bizdiń jıynǵa sol eldiń Premer-mınıstri noýtbýgin alyp kelip qatysty. Janynda kómekshi bar. Ózi qarapaıym eken. Sonda ár ǵalymnan sıfrlyq damýdyń bolashaǵyn, onyń memleketke tıgizer paıdasyn surady. Árqaısymyz laýazymdy kisimen birlesip oı-pikirimizdi ortaǵa saldyq. Ol ózine jazyp alyp ketti. Sodan keıin qala memleket Sıngapýr damymaı, biz damımyz ba?! Bizde komıtet tóraǵasy kelip tekserse, ne suraǵanyn túsinbeısiz. Paradoks!
- Ulttyq memleket qalyptastyrý qajet pe?
- Árıne! Kezinde kórnekti oıshyl Arıstotelden bireýler «memleketti kim basqarý kerek ? depti. Sonda ǵulama-ǵalym «fılosof basqarý qajet!» degen eken. Sebebi onyń jalpy kózqarasy, ustanymy, jaýapkershiligi bar. Óıtkeni ol ózin saılaǵan jurtyna baǵynady, halqymen sanasady. Ýaǵynda Qazaq dalasyndaǵy handardy saılady ǵoı. Han saılanǵanda onyń dúnıe-múlkin «hantalpaı» dep el-jurt bólip alatyn kórinedi. Sonda han halqynyń aldynda tek jaýapkershilikpen qalady. Bı-sheshen, aqyn-jyraý, batyrlar da elge tanylyp kóterilip otyrǵan. Bul bizdiń júrip ótken tól jolymyz.
Bizge «Qazaq joly» degen kodeks qabyldaý qajet. Onyń zańdyq kúshi bolǵany jaqsy. Árbir memlekettik qyzmetker óziniń ótkenin bilip, búginge saı is qylyp, erteńgi urpaqtyń qamyn oılap otyrýy shart. Tipti qoıyn kitapsha retinde shyǵaryp, udaıy janymyzda júrse artyqtyq etpeıdi. «Qazaq joly» kodeksinde ulttyq memleket, dástúr-salt, ekonomıka, fılosofıa, ádebıet pen mádenıet bári qamtylýy tıis. Ár salanyń mamany birlesse munyń konsepsıasyn jasap shyǵýǵa bolady. Qytaıda «Bir beldeý, bir jol», Reseıde «Rýsskıı mır», AQSH «Amerıkandyq arman» degen ıdeıalardy júzege asyryp jatyr. Bizde ózimizdiń jolymyzdy tez tappasaq, jahan prosesine jutylyp ketýimiz yqtımal. Qazaq óz ata-dińgeginen aıyrylmaı, zamanaýı aspektilerdi paıdalanyp ǵumyr súrse órkendeıdi.