Orta Azıadaǵy dıplomatıalyq is-qımyldardyń jıiligi syrt taraptyń da nazaryn aýdartady. Reseı Prezıdentiniń Qazaqstanǵa saparynan keıin aımaqtaǵy qyzyp jatqan báseke sheteldik aqparat quraldarynda da kóptep talqylandy. Otandyq jáne sheteldik sarapshylar aımaqtyń geosaıası mańyzynyń arta túsýine túrli qyrynan sebep taýyp kórsetedi. Biri álemdegi energıa kózderine bolǵan suranystyń jańa deńgeıge kóterilýi dese, endi biri iri derjavalardyń básekelik qarym qatynasynda dep sanaıdy. Qalaı bolǵan kúnde de bul úrdis Qazaqstandy qamtyǵan osy aımaqtaǵy ishki ıntegrasıaǵa, sondaı-aq, kúshter teńgerimine de óz áserin berýde. Tipti, buǵan deıin Máskeýdiń dástúrli yqpal etýshi elderine endigi jerde AQSH, Qytaı, Eýropalyq odaq nemese Iran syndy ózge kúsh ortalyqtary talasyp jatyr ma degen qaýesetter de emis-emis estilip qalady. Olaı bolsa, qarbalas dıplomatıalyq almasýlardyń sál saıabyrsyǵan tusynda, aımaqtaǵy jaǵdaıǵa taǵy bir nazar aýdaryp kórmekpiz.
Belsendi is-qımyldar men qadamdar
Bıyl aımaq elderi úshin táýelsizdiginen beri qaraı dıplomatıalyq is-qımyldarǵa toly, eń bir qarbalasy dıplomatıalyq jyl bolǵandaı. Ásirese mamyr aıynan bastap Orta Azıa syrttaǵy iri kúsh ortalyqtarymen aı qurǵatpaı dıplomatıalyq almasýlar jasady. Mamyrdyń orta sheninde Qytaıdyń Sıan qalasynda «Orta Azıa – Qytaı samıtiniń» ótýi aımaqqa qyzyǵýshylyq tanytqan ózge taraptyń da belsendiligin birden oıatty. Árıne, Sıan samıti aımaqtyń geostrategıalyq mańyzynyń artýyndaǵy bastaý núktesi nemese sımvoldyq shekara emes. Odan buryn da ishki-syrtqy faktorlardyń áserinen Orta Azıanyń mańyzy aıqyndala túsken bolatyn.
Sıan samıtiniń ystyq-sýyǵy basylmaı jatyp, maýsymda aımaqtaǵy bes eldiń prezıdentteri Eýropa keńesiniń tóraǵasy Sharl Mıshelmen bas qosty. OA jáne Eýropa aımaqtaryń arasyndaǵy atalmysh samıt qyrǵyzdyń Cholpan-Ata qalasynda ótken edi. Jaz aılarynda da aımaqtaǵy syrtqy saparlar bolyp turdy. Aımaq elderimen birqatar elder jeke-jeke de saparlar jasap jatty. Nemese aımaqqa shetel basshylary kelip-ketti.
Kúzdiń basynda OA bes eliniń basshysy Berlındegi túski asta Olaf Sholspen birge tústenip, OA-Germanıa arasyndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtýdi talqylady. Osydan keıin kóp ótpeı Nú-Iorkte Orta Azıa men Amerıka Qurama Shtattary ortasyndaǵy S5+1 formatyndaǵy kezdesý ótti. Alqaly jıyn AQSH pen aımaq ortasynda tarıhta alǵash ret joǵary deńgeıde ótken kezdesý bolyp este qaldy. Bul joly AQSH prezıdenti Jo Baıden aqsaqal men Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzeev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Túrkimenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedov, tájik eliniń basshysy Emomalı Rahmon bas qosqan tarıhı kezdesý boldy.
Qara kúz túsip, qarasha bastalǵanda Qazaqstan men Ózbekstanǵa Fransıa lıderi Emmanýel Makron resmı sapar jasady. Araǵa kún salyp Túrki memleketteriniń basshylary tegis jıylyp, Astanada merekelik jıyn ótkizdi. Qatarynda Eýropa jerinen Majarstan premeri de boldy. Al, kelesi aptada Reseı Federasıasynyń Prezıdenti Vladımır Pýtınniń ushaǵy da Astana áýejaıyna qondy. Minekı, eger iri dıplomatıalyq almasýlardy tizbelesek, aımaqtaǵy saıası júristerdiń qarqyny ózi-aq kórinip turǵandaı.
Kópvektorly saıasat pozısıasy
Keńes odaǵynyń ydyraǵanyna 30 jyldan astam ýaqyt ótse de OA Máskeýdiń dástúrli yqpal etý keńistigi sanalyp keldi. Aımaqqa qyzyǵýshylyq tanytqan qandaı da bir kúsh ortalyqtarynyń aımaqtaǵy qadamy Máskeýdikimen salystyrýǵa kelmeıtindeı deńgeıde boldy. Syrt tarap kóbinshe aımaq elderimen tek ekonomıkalyq múddeler turǵysynan ǵana qarym-qatynastaryn damytyp keldi. Saıası múddege basymdyq berilgen emes jáne buǵan Reseıdiń jol bergisi de joq edi. Ýkraına máselesinen keıin aımaqta jańa ózgerister bastaldy jáne bul osyǵan deıingi ýaqytpen salystyrǵanda tym qarqyndy damydy. Sebebi, 2022 jyly aqpannan bastan Reseıdiń Orta Azıadaǵy óz pozısıasyn udaıy qorǵap, jiti qarap otyrýǵa murshasy bolmaǵandaı edi. Bul keıbir sheteldik sarapshylar jaǵynan ashyq aıtylyp ta jatty.
Árıne, kórer kózge qazirge deıingi úrdis aımaqta Reseıge balama jańa kúshter óse túskendeı kórinedi. Al shyndap kelgende jaǵdaı ol deńgeıge jete qoıǵan joq. Ýkraınadaǵy jaǵdaı Reseıdi barlyq salada álsiretken bolsa da, Qazaqstandy qamtyǵan aımaq áli de soltústik kórshisiniń belsendi yqpalyn sezip tur. Resmı astana Reseı Prezıdentiniń elimizge jasaǵan saparynda dıplomatıalyq utqyrlyq arqyly óziniń mańyzdy seriktes ári odaqtas elmen tatý kórshi bolyp qala beretinin taǵy da bir kórsetti. Shyn mánisinde bul Qazaqstannyń ǵana emes, aımaqtaǵy barlyq elderdiń Reseıge qaratqan syrtqy saıasaty. Syrt taraptan bundaǵy is-qımyldar báseke, talas-tartystaı kórineri, nemese maqsatty túrde solaı sýrettelýi múmkin. Biraq, aımaq ishinde turǵan biz úshin bul múddeli taraptarmen teńdeı mámile quryp, kópvektorly saıasatty ustaný bolyp sanalady. Buny aımaq pozısıasy deýge de bolady.
AQSH, Qytaı, EO (ondaǵy Germanıa men Fransıa), Iran jáne Úndistan syndy múddeli taraptar áli de Reseıdiń aımaqtaǵy yqpal deńgeıine teńese almady. Shyndap kelgende aımaqtaǵy Máskeý yqpalynyń álsireý úrdisi bastalǵan bolsa da, bul tym uzaq ýaqtty alatyn úrdis ekenin eskerýge tıispiz. Onyń ústine Máskeýdiń aımaqtaǵy belsendiligi belgili deńgeıde Ýrkınadaǵy jaǵdaıǵa baılanysty. Eger ondaǵy jaǵdaıdy baǵamdaıtyn bolsaq, jaýaptasqan soqqylar burynǵydan kóri baıypty bola tústi. Buǵan qarap taraptar uzaq ýaqytqa sozylatyn teke-tires kúıine aýysyp jatqanyn túsinýge bolady. Demek, Reseı úshin endi Ońtústik Kavkaz ben Orta Azıadaǵy óz pozısıasyn qaıta pysyqtaýǵa oraı týý da múmkin. Sonyń ózi aımaqtaǵy syrtqy kúshterdiń básekesi de uzaq ýaqytty alatyn úrdis ekenin túsindirgendeı. Iaǵnı, aımaq elderi uzaqqa sozylatyn syndarly kezeńge daıyn bolýǵa tıis.