«ALMATY AQSHAMY» – 35
– Qalı Qoshqaruly, siz, «Almaty aqshamynyń» tarıhynda úshinshi bas redaktorsyz. Sizge deıin basylymǵa basshylyq etken azamattar aramyzda joq. (Arda azamattardyń ımany salamat bolsyn). Sondyqtan «Aqshamnyń» shejiresin shertý jaýapkershiligi sizge júktelip otyr. Kezinde ózińiz on bes jyldan astam ýaqyt basqarǵan «Almaty aqshamy» gazetiniń jaryq kórgenine, mine, 35 jyl tolý qarsańynda sizben suhbattasýdyń sáti tústi. Áńgimeniń álqıssasyn basylymnyń shejiresinen bastasańyz.
– Totalıtarlyq tártiptiń jipsigen shaǵynda jylt etken sáýledeı bolyp «Aqshamnyń» jaryq kórýi keremet jańalyq boldy. Degenmen, bul basylymnyń jaryqqa shyǵýy ońaıǵa soqqan joq. Qylyshynan qan tamǵan keńestik dáýir Almatydaı aımańdaı qalaǵa qazaq tilinde gazet shyǵarýdy qajet qylmady. Sekseninshi jyldyń orta sheninde jasandy túrdegi qaıta qurýlar eski qoǵamnyń irip-shirip bara jatqanyn ańǵartqandaı.
Ejelden erkindik súıgish qazaq qoǵamy ishten tynyp jatqan shaq bul. Ult rýhynyń joǵalmaǵandyǵyn dúnıeni dúr silkintken 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi dáleldep berdi. «Aıdahardy keskileseń de, kesirtkedeı qaýqary bar» demekshi, qandy sheńgel qanshama basyp-janshysa da, qazaq rýhyn óltire almady. Ólgenimiz tirilgendeı, arystarymyzdyń aqtalýyna, saltymyzdyń saqtalýyna muzda janǵan alaýdaı qaharman ul-qyzdarymyzdyń azatsúıgishtigi dem berdi. Jańalyqtyń jarshysyndaı qalalyq basylymnyń jaryq kórýine de aldymen osy Jeltoqsan jańǵyryǵy áser etti dep bilemin.
– Aqjarylǵan aqyndar da qoǵamnyń muńyn muńdap, Almatyda qazaq tilindegi qalalyq gazet kerektigin tilge tıek etken desedi...
– 1987 jyldyń shamasynda, belgili aıtys aqyndary Áselhan Qalybekova men Ázimqul Janqulıev arasynda bolǵan óner saıysynda sol kezdegi astanamyz – Almatyda qazaq tilinde shyǵatyn gazettiń joqtyǵy óleńmen órildi. Ot aýyz, oraq tildi aıtyskerlerdiń jyr shýmaqtary qoǵamǵa ájeptáýir oı saldy, bilem. Degenmen, totalıtarlyq qoǵamnyń áli de tiresip turǵan shaǵy. Gazettiń jaryqqa shyǵýyna qarsylyq az bolǵan joq.
Qazaq tilinde gazet shyǵarý ońaıǵa soqpady. Kompartıaǵa arqa súıegen óz ishimizden shyqqan «jaýlar» da jalańdap shyqty. Tipti, gazet ataýyna qatysty pikir qaıshylyǵy týǵan shaq. Ne degenmen, keńestik dáýir kezi, «Aqsham» ataýyn dinı uǵym, eskilikti kókseý dep kúpingender boldy. Buǵan sol shaqta Tashkende, Bakýde «aqsham» sózimen sabaqtas qalalyq keshki gazetterdiń shyǵatyny alǵa tartyldy. Osynyń bárin Óz-aǵań, Ózbekáli Jánibekov bastap, qazaqtyń zıaly qaýymy qoldap, gazet jaryqqa shyqty.
Gazet alǵashqyda birer jyl «Vechernáá Alma-Ata» gazetiniń qosymshasy retinde shyqty da, uzamaı óz aldyna shańyraq kóterdi. «Almaty aqshamy» «Vecherkanyń» qosymshasy retinde shyqqan shaqta osy gazettiń redaktory Maksım Sársenov bolatyn. Islamǵalı Beısebaev aǵamyz redaktordyń orynbasary laýazymynda júrdi. Qosymsha bolsa-daǵy gazetti alǵash shyǵarýshy jigitterdiń eńbegi eresen-tin.
Saǵyntyp jetken gazette olar kún-tún demeı eńbek etip, jankeshtilikpen basylymdy aıaǵynan tik turǵyzdy, taralymyn arttyrýǵa kúsh saldy. Jalyn jiger jýrnalıst qyz-jigitter «Almaty aqshamynyń» el kóleminde taralýyna úles qosyp, taralymyn arttyrdy. Keıin gazettiń bas redaktorlyǵyn Erǵalı Saǵat aǵamyz qolyna aldy. Bul kezde basylym aýdarma sıpattan birjola aıyrylyp, burynǵydan góri belsendi áreketke kóship, oqyrman sanyn kóbeıte túsken.
– «Aqshamǵa» kelgendegi ustanǵan baǵytyńyz qandaı boldy?
– Sol kezdegi opozısıalyq basylym sanatyndaǵy «Jas Alashtan» «Aqshamǵa» keldim. Bul – 2005 jylǵy 23 aqpan bolatyn. Oǵan deıin jastar basylymynda bas redaktordyń birinshi orynbasary qyzmetin atqarǵanmyn. Alǵashynda birtúrli qaraǵandar boldy. Ol kezde «Jas Alash» taralymy artyp, atynan at úrketin kez-tin. Kele sala, jumysty japyra istep, jandandyryp kettim desem, jalǵandyq bolar. Ózim de bir kezde korektorlyqtan, sekretarıat jumysynan bastaǵan adammyn. Birtalaı basylymda tilshi, aǵa tilshi, bólim meńgerýshisi, bas redaktordyń orynbasary bolǵanym bar.
– «Jas Alashtyń» ustahanasynan shyqqanbyz» degen támsildi jıi eske alasyz. Sol basylymda basshylyqta da boldyńyz. Ózińiz de talaı shákirtti baýlydyńyz emes pe?
– Bylaıǵy jurt bul gazetti «ákimdiktiń gazeti» dese de, basylymnyń óz baǵyt-baǵdaryn anyqtap alý qajet boldy. «Ákimdiktiń gazeti» degen uǵym ber jaǵy, qarjylandyrýy bar, tapsyrmasy bolmaı turmaıdy. Onyń bári túsinikti nárse. Biraq osyndaı gazetti de jaınatyp, jasandyryp, qyńyr emes, qońyr gazet jasaýǵa bolatynyna da kózim jetti. Ol úshin aıanbaı eńbek etý kerek.
Jýrnalısıka – óner. Bul mamandyqtyń qyr-syryn jetik meńgerý kerek. Sol sebepten, janyma jankeshti jumys isteıtin jýrnalısterdi jınadyq. Basylymda burynnan isteıtin qyz-jigitter de boldy. Gazettiń ıntellektýaldy deńgeıin qalyptastyrý men úshin mańyzdy edi. Jumysta basylymda qalyptasqan dástúrli sabaqtastyqqa mán berdik. Aǵa býynnyń baı tájirıbesin paıdalandyq. Bul býyn orta býyn, jas býynmen qatar júrip, jumysyn órbitti.
Jeńis Shynybekov, Sársenbek Bekmuratuly, Ótesh Qyrǵyzbaı, Ómirzaq Muqaı, Áshirbek Amangeldi, Ermek Záńgirov, Nurǵalı Oraz, Nurjamal Baısaqal syndy tájirıbeli aǵa býynnyń orta, jas býynǵa shyǵarmashylyq áseri mol boldy ǵoı dep oılaımyn. Oǵan qosa, san alýan taqyrypta jazatyn qanshama avtorlardy tarttyq. Qalamaqy tóleý jaǵy da birshama rettelgendeı boldy. Sonyń arqasynda jetken jetistigimiz de jaman bolǵan joq. Oqyrman izdep júrip oqıtyn san túrli janrdaǵy materıaldardyń molaıǵany da osyndaı dástúrli sabaqtastyqtyń, jan-jaqty qam-qareketimizdiń nátıjesi.
– Umytpasam, 2004 jyly bolýy kerek, arakidik «Almatynyń 150 jyldyǵy» atalyp, jymyn bildirmeı, jıyn ótkizý bolyp turǵany este. Sonda deımin-aý...
– Bul ózi negizinen V.Hrapýnovtan bastalǵan áńgime. Almatynyń tarıhyn Vernyı qamalynan bastaý bul kisiniń oń jambasyna dóp kelgendeı. Tipti, «áı-sháı joq» tapsyrmasyn oryndaýǵa beıil tarıhshylardan top qurǵany málim boldy. Soǵan qaraǵanda, osy sharýany ózinshe tıanaqtaǵysy kelgen bolýy kerek. Sol tarıhshylardyń qorytyndysymen Memleket basshysyna arnaıy hat ta daıyndalǵan.
Mine, osy tusta elimizdiń UǴA Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymynyń doktory, profesor Mámbet Qoıgeldıev atoılap shyqpaǵanda, kim bilipti ne bolaryn. Mynadaı soraqyǵa shydamaǵan tanymal tarıhshy Qoıgeldıev óz atynan Memleket basshysyna jedelhat joldady. Prezıdent Memlekettik hatshy Imanǵalı Tasmaǵambetovke munyń aq-qarasyn anyqtaýǵa tapsyrady. Sodan 150 jyldyqty ótkizbeýge núkte qoıyldy. Qysqasy, bul jóninde «Hrapýnovtyń qalpaǵyn qaıyryp jibergen ǵalym» atty maqalamda jan-jaqty aıtqanmyn.
– Osy kezde gazettiń mańdaıshasyndaǵy «Myń jasaǵan shahardyń shamshyraǵy» uransózin jazdyrǵanyńyz esimde.
– Basylymǵa basshylyqqa kelisimen bul másele meni qatty tolǵantty. Tarıhshy-ǵalymdarǵa, arheologtarǵa usynys jasap, tikeleı jumys isteýge kóshtik. Gazettiń ár nómirinde «Myń jasaǵan shahar» aıdarymen materıaldar berilip otyrdy. Almatynyń myńjyldyǵyna qatysty san márte halyqaralyq jıyn ótti. Nátıjesinde Almatynyń myńjyldyǵy IýNESKO aıasynda bekitildi. Búginde bul sharýaǵa tıtteı bolsa da úlesimizdiń bolǵanyn maqtan kóremiz.
– Basylymdaǵy el nazaryn aýdarar jobalardy tarqata aıtsańyz.
– Basqany bylaı qoıǵanda, «Almatyny basqarǵandar» jobasy jóninde qysqa aıtaıyn. Tilshilerdi arnaıy ruqsatpen qaladaǵy muraǵattarǵa jiberip, birjolata bul jumysqa den qoıdyq. Bul qala degenniń ózi qaınaǵan tirshiliktiń ortasy. Qala mádenıeti degen uǵym bar. Tarıhyn tereńge tartqan bul shahar, shyny kerek, ot pen sýdyń ortasynda tur. Jaratqannyń ózi «saqtanǵandy saqtaıdy» degendeı, qaýip-qaterdi aldyn almasa bolmaıdy. «Bul qala uıyqtamaıtyn qala» dep te jigitter jazdy. Shyny sol, «Almatyny basqarǵandar» jáı ǵana hronologıalyq tizbe emes, munda qalanyń damý tarıhy, shahardy basqarǵandardyń portreti bar. Sonaý Pavel Zenkov zamanynan bastap qalany basqarǵandardy túgendedik. Bul kisi – Vernyıdy aralap júrip ózdiginen «Oryssha-qazaqsha sózdik» jasaǵan adam. Muny da muraǵattan taýyp, jarıaladyq. Árıne, túrli jobalar júzege asty, oqyrmannan qoldaý tapty. Ol áńgimeniń bárin aıtyp otyrsaq, bir suhbattyń aıasyna syımaıdy.
– Jýrnalısiń ot pen oqtyń ortasynda júretini de bar. «Aqshamda» Almatyny basqarǵan Zamanbek Nurqadilovpen suhbattyń orny bólek boldy. Tipti, suhbat gazetke basylýǵa shaq qalǵanda ol kisi kenetten jumbaq jaǵdaıda kóz jumdy ǵoı...
– Ókinishtisi, ol kisi bul suhbatty oqı almady. Suhbat atyshýly qala meri qaıtys bolǵannan keıin araǵa birneshe apta salyp shyqty. Gazettiń túgel taralymy satylyp ketti. Mine, oqylymdy materıal degen osy.
– Siz erkin oıdy jaqsy kóresiz. Erkindikti shekteý degendi qalaı túsinesiz?
– Ákimshiliktiń gazeti – «Aqshamǵa» erkin oıly basylymnan kelgenimdi aıttym ǵoı. Erkin oı degen oıyńa kelgendi aıtý emes. Shyǵarmashylyq erkindikti aıtyp otyrmyn. «Aqshamda» shyǵarmashylyq erkindigim shektelgen joq. Gazettiń ustanǵan pozısıasynan bólek, shyǵarmashylyqqa da erkindik berdik. Sonyń arqasynda elıtalyq, ıntellektýaldyq deńgeı qalyptasty. Bastysy, oqyrman turaqtaldy. Gazetke oqyrman jınaýdyń san túrli tásili bar. Shyny kerk, biz de túrli tásilge bardyq.
– Máslıhat depýtaty retinde gazettiń taralymyn arttyrýǵa múmkindik tapqan bolarsyz?
– Úsh ret, 5, 6, 7-shaqyrylymda Máslıhat depýtaty boldym. Almatynyń Alataý aýdany boıynsha. Onda qaımaǵy buzylmaǵan qazaqy aýyldar bar. Basylym oqyrmanynyń basym bóligi de solar ǵoı.
– Áriptesterińiz sizdi ázil-shyny aralas «basylymdy basqaryp júrip ákimdiktiń tilin, oqyrmannyń oıyn tapqan» desti. Osyǵan ne derińiz bar?
– Qandaı jetistik bolsa da, eńbegimizben jettik dep bilemin. Ataq pen abyroı baǵasyn eńbekpen alady. Ákimdiktiń tilin tapty dediń, demek, bul belgili bir deńgeıde bıliktiń gazetpen sanasqanynyń kórinisi. Buǵan bir mysal, Tasmaǵambetov pen Esimovtiń «Aqshamdy» aýdan ákimderine, qurylym basshylaryna úlgi etken kezi az emes. Jetistikke jetkenimiz eseli eńbektiń, shynaıy shyǵarmashylyqtyń arqasy. Jalǵyz aǵash – orman emes, jetistikke ujymmen birge jettik. Áristesterime aıtar alǵysym sheksiz.
– «Aqshamnyń» turaqty aıdarlary jaıly jurt jıi aıtady.
– Kezinde «Tulǵataný», «Alashtyń aıymdary», «Almatynyń aıymdary», «Óner-ómir» «Bizdiń qalanyń turǵyndary», «Tazarǵyń kelse, teatrǵa bar», «Esimde bári», «Saǵyndym, Almatymdy» aıdarlarymen talaı materıal jaryq kórdi. «Tazarǵyń kelse, teatrǵa bar» aıdarymen qazaq óneriniń korıfeıleri Sábıt Orazbaevtyń estelikteri, Asanáli Áshimovtiń kúndeligi, teatr qaıratkerleri Esmuhan Obaevpen suhbat, Áshirbek Syǵaevtyń óner taqyrybyndaǵy maqalalary jazyldy. Aıta keterligi, osy jazbalar keıin kitapqa aınaldy. Ónerdiń ómirsheńdigi osydan kóriner. Oqyrman osy tulǵalardyń jazǵandaryn, aıtqandaryn izdep júrip oqıtyn. «Tulǵataný» aıdarymen shyqqan maqalalardyń eshbiri eleýsiz qalǵan emes. Eń bastysy, baspasózdi bóspesózge aınaldyrmaýdy oıladyq.
– Siz, gazet shyǵarýdy óner retinde baǵalaıtyn sıaqtysyz?
– Biz barsha jetistikke maqsatty túrde jumys isteýdiń nátıjesinde jettik. Rasynda, gazet shyǵarý – óner. Al bas redaktor bas rejıser tárizdi. Gazetti shyǵarýdyń ózi bir spektákl qoıǵanmen birdeı.
– Ózińizdiń súıikti «Aqshamyńyzǵa» tilegińizdi bildire ketseńiz.
– Mereke qutty bolsyn! Áriptesterime «Denderiń saý bolyp, shyǵarmashylyqtaryń sharyqtaı bersin!» degennen basqa aıtarym joq.
Suhbattasqan Aınabaı MÁDI.