TAIAÝ SHYǴYSTAǴY OIYN KARTASY
Qazirgi jahandyq jaǵdaı derjavalar arasyndaǵy ózara básekeles is-qımyldarǵa oraı qalyptastyp jatyr. Sondyqtan sarapshylar iri derjavalardyń túrli aımaqtardaǵy is-áreketterin salystyra baǵalaýǵa tyrysady. Aıtalyq, AQSH pen Qytaı arasyndaǵy lıderlik básekelestik Úndi- Tynyq muhıt aımaǵynda qyzý júrip jatyr. Álemniń ózge geosaıası aımaqtarynda da eki eldiń qadamdary osyǵan uqsas qalyppen órbýde. Aıtalyq, Qytaı Orta Shyǵysta óziniń strategıalyq belsendiligin arttyryp, Qurama Shtattardyń aımaqtaǵy odaqtastaryn ózine tartýda.
Qurama Shtattardyń Orta jáne Taıaý Shyǵystaǵy strategıasy kópke tanys. Aımaqtaǵy Izraıl, Saýd Arabıasy jáne Parsy shyǵanaǵyndaǵy birqatar arab elderimen odaqtastyq, jaqyn seriktestik qarym-qatynas ornatqan. Bul arqyly aımaqta Irannyń yqpal-kúshiniń keńeıýine jáne ózge de strategıalyq básekelesteriniń aımaqtaǵy qadamdaryna ónimdi tosqaýyl qoıyp kelgen. Uzaq jyl Aýǵanstanda, Irak pen Sırıa jerinde áskerı kúsh ustap turǵandyqtan, Orta-Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azıa basty oıynshy retinde moıyndaldy. Tipti, belgili deńgeıde Orta Azıaǵa da yqpal-kúshin arttyryp keldi.
Degenmen, sońǵy kezderi jaǵdaı ózgere bastady. Qytaıdyń arta túsken ekonomıkalyq, áskerı jáne saıası yqpalyn Úndi-Tynyq muhıt aımaǵynda tejep qalý úshin Qurama Shtattardyń nazary o sy aımaqqa shoǵyrlandy. Ári aıtarlyqtaı nátıjege qol jetkizdi. Biraq bul Vashıngtonnyń Orta-Taıaý Shyǵysqa salǵan nazaryn álsiretkendeı boldy. Beıjiń buny ózine tıimdi paıdalanýǵa tyrysyp jatqandaı. Sońǵy ýaqytta aımaqtaǵy yqpalyn kúrt joǵarylatty. Byltyr jyl sońynda Qytaı tóraǵasy Shı Jinpiń (Sı Szınpın) Taıaý Shyǵys elderine saparlaı bardy. Sol tusta amerıkalyq sarapshylar bul tarıhı sapardyń nátıjesin tómen bolady dep shamalaǵan edi. Alaıda, qazir biz Qytaıdyń Orta jáne Taıaý Shyǵystaǵy yqpalynyń aıtarlyqtaı óskenin ańǵaramyz.
Naýryzda Qytaı Saýd Arabıasy men Iran arasyndaǵy qarym-qatynasty jaqsartýǵa araaǵaıyndyq jasady. Er-Rıad pen Tehran (Tegeran) ortasynda dıplomatıalyq qatynas jandandy. Uzaq jyldan beri Vashıngton sýnıttik jáne shıttik baǵyttaǵy osy eki ıslam eliniń dinı, mádenı jáne tarıhı qaıshylyǵyn óziniń aımaqtaǵy múddesine ońdy paıdalanýǵa tyrysyp kelgen. Beıjiń bolsa aımaqtaǵy yqpaldy eki memlekettiń ortasynda dáneker rólin somdap, ózin aımaqta beıbitshilikti jáne turaqtylyqty qorǵaýshy tarap retinde kórsetti. Tıisinshe, bul sarapshylar jaǵynan dıplomatıalyq utqyr qadam retinde de baǵalanǵan.
Al maýsymnyń bas sheninde Palestına basshysy Mahmýd Abbas Qytaıǵa resmı saparmen bardy. Taraptar birqatar kelisimderge qol qoıdy. Abbas bul saparynda Qytaıdyń Shyńjańdaǵy musylmandarǵa baǵytta-
ǵan saıasatyn qoldaıtynyn jetkizip, keıbir aqparat quraldarynyń synyna da tap bolǵan. Biraq Qytaı–Palestına qarym-qatynasy ózinshe jańa deńgeıge kóterildi. Tıisinshe, bul da Beıjińniń Taıaý Shyǵysta ósip jatqan yqpalynyń bir parasy bolyp tanyldy.
Endi mine, Qytaı men Izraıl arasy da jaqyndaı túsedi degen boljamdar ortaǵa shyqty. Jaqynda ǵana Izraıl jurtynyń premer-mınıstri Bınámın Netanáhý Qytaıǵa memlekettik saparmen barady degen habar tarady. Sapardyń naqty ýaqyty áli anyq emes, degenmen bul AQSH–Qytaı arasyndaǵy báseke tusynda tyń jańalyq boldy. Sebebi, evreıdiń memleket basshysy dástúrli túrde alǵashqy sheteldik saparyn Amerıka Qurama Shtattarynan bastaıtyn. Birer jyldyq úzilisten keıin úkimet basyna qaıta oralǵan Netanáhý bıligi sot reformasy jáne Batys Sherıadaǵy eldimekenderdi keńeıtý sıaqty birqatar máselelerde aýyr synnyń astynda qaldy. Oǵan qarsy oppozısıa el tarıhyndaǵy eń aýqymdy qarsylyq sharalaryn da uıymdastyrdy. Ásireońshyl dep baǵalanǵan Netanáhý bıligi eldegi demokratıa men adam quqyǵyn keri shegindirdi deıtin ishki-syrtqy aıyptardy da arqalady. Mine, sondyqtan da ol bılikke qaıta oralǵanyna kóp bolsa da áli Qurama Shtattarǵa shaqyrylǵan joq.
Izraıl – AQSH-tyń Taıaý Shyǵystaǵy basty odaqtastarynyń biri. Aımaqta Vashıngton men Tel-Avıvtiń is-qımyldary tereń úılestirilgen. Uzaq ýaqyttan beri Qurama Shtattar adam quqyǵy, demokratıalyq prınsıpterine qaramastan, Izraıldiń Palestına jerin otarlaýyna jáne palestınalyqtarǵa qarsy qatań saıasatyna kóz juma qarady. Sáıkesinshe, Izraıl memleketi AQSH-tyń aımaqtaǵy múddesiniń alǵa ilgerileýine zor kómek etip kelgen. Soǵan qaramastan sońǵy jyldary baqylaýshylar AQSH pen Izraıl qarym-qatynasynyń nasharlap bara jatqanyn aıtyp keledi. Baıden naýryz aıynda Netanáhý saıasatyn synaǵan emeýrindegi málimdeme jasap, eki el qatynasy salqyndap qalǵanyn moıyndaǵandaı bolǵan. Oǵan jaýap bergen evreı áriptesi: «Izraıl – egemendi memleket. Onyń saıasaty onyń dostaryn qamtyǵan syrtqy kúshterdiń yqpalyna oraı qurylmaıdy», – degen.
Bundaı jaǵdaıda Netanáhý sheteldik saparynda at basyn Qurama Shtattardan buryn Qytaıǵa buratyn bolsa, bunyń ózgeshe tarıhı sımvoldyq máni bolmaq. Ol degenimiz, qytaı–evreı qatynasynyń jańa tarıhı paraǵy ashyldy degendi bildiredi. AQSH óz odaqtastaryn Qytaıǵa qarsy birigýge shaqyryp jatqanda, Beıjiń aldyna kele qalǵan mundaı oraıdy qoldan jibermesi anyq. Bunyń bári de AQSH pen Tel-Avıvtiń alshaqtaı túskenin rastaı túsedi. Buǵan Netanáhý bıliginiń adam quqyǵy jáne ózge de máselelerge baılanysty Qurama Shtattarmen qarama-qaıshylyqtarǵa jol berýi negizgi sebep retinde kórsetiledi. Alaıda, máseleniń joǵaryda biz keltirgendeı túpkilikti sebebi de bar. Bir sózben aıtqanda, Qurama Shtattar Orta jáne Taıaý Shyǵystaǵy belsendiligin álsiretti.