Qala mádenıeti
Kez-kelgen qala turǵyndarymen kórikti. Sondyqtan qalalardyń keń maǵynadaǵy rýhanı-áleýmettik kelbetin qalyptastyrý memlekettik saıasattyń quramdas bir salasy retinde erekshe baqylaýǵa alynady.
Qazaqstan qalalarynyń áleýmettik kelbeti men rýhanı tazalyǵy týraly az aıtylyp júrgen joq. Osyǵan saı qala mádenıetin qalyptastyrý jolynda keshendi sharalar da júzege asyrylýda. Qalanyń tazalyǵy – ol turǵyndardyń rýhanı tazalyǵyna baılanysty ekendigin jyl saıynǵy qala ákimderiniń halyqpen kezdesýlerinde atap kórsetilip júr. Bul – elimiz qalalarynyń bárine ortaq taqyryp.
Búginde elimizdiń barlyq oblys ortalyqtary ózderiniń shekaralaryn birneshe ese úlkeıtip otyr. Demek, qala ákimderiniń qalaǵa qosylǵan eldi-mekenderdiń keleli máselelerin sheshý jolynda keshendi usynystar ázirlep, tıisti oryndarǵa tapsyrma berýi – uzaq ýaqyt qordalanyp kelgen túıindi is-júzinde júzege asyrýǵa naqty jol ashatyny anyq. Ol úshin tártip pen tazalyq qajet.
Jalpy, ıgilikti ister, jaqsy ónegeler qazirden bastap bastaý alǵany abzal. Osyǵan oraı, qalanyń barlyq aýmaǵynda turaqty túrde senbilikter ótkizip turýdy dástúrge aınaldyrǵan jón. Bıyl jalpyqalalyq senbilikke qala jastary men mekeme qyzmetkerleri bas qosa otyryp, qalamyzdy qoqystan tazartty. Bul erekshe bastama. Qoǵam belsendileriniń bastamasyna atqarýshy bılik te ún qosyp, úlgi-ónege kórsetti. Almaty qalasyndaǵy ıgilikti ister elimizdiń barlyq qalalaryna úlgi boldy. Qala belsendileriniń bastamasy barlyq jaǵynan ózge aımaqtarǵa da yqpalyn tıgizdi. Búginde qalamyzdyń tazalyǵy kún saıyn atqarýshy organdardyń eń birinshi mindeti sanalyp otyr.
Búgingi qalanyń san qyrly mádenıetin aıtsaq, sheshimin kútip turǵan is kóp. Eń bastysy, bul ózimiz turatyn, eńbek etetin, ózgelerge maqtanysh etetin qalamyzdyń mádenıeti. Qalamyzdy syrttan ózge bireýler kelip lastamaıdy. Qalany kúl-qoqystardyń mekenine aınaldyryp jatqan ózimiz. Tazalanǵan, keshe ǵana qoqystan arylǵan jerdi bildirmeı, taza ustaý mádenıetin ıgere almaı jatqan da ózimiz.
Adamǵa qanshalyqty qolaıly jaǵdaı jasalǵan saıyn ol jalqaýlyqqa, kerenaýlyqqa salynýǵa beıim turatyny nesi?! Kúni keshe senbilikke shyǵyp, tazalanǵan jerdi bir kún aralatyp baryp kórińizshi, ol jer báz baıaǵy qalpyna kelip, qoqysqa tolyp turady. Ol mań bosaǵan qutylar, temeki tuqyldary, túrli qalbyrlarǵa tolyp jatady. Turǵyndar kúl-qoqys tógetin arnaıy oryndarǵa barýǵa erinip, qoqys qaldyqtaryn qaltalarǵa salyp, jol jıegine tastaı salýǵa beıimdelip barady. Bul – qala kelbetin sıyqsyzdandyryp turǵan bir ǵana mysal.
Buryn kez-kelgen kópqabatty úılerdiń kire berisindegi beı-bereketsiz shashylyp jatqan tegin taratylatyn jarnamalyq gazetterden aıaq alyp júre almaıtynsyz. Ony ýaqytyly jınap alyp jatqan adamdy da kórmeıtinsiń. Qazir ol sap tıylǵan, qalamyz da taza.
Qalalyq komýnaldyq sharýashylyq mekemesine qaraıtyn kúl-qoqys tógetin arnaıy oryndardyń da jaǵdaıy da baqylaýǵa alynǵan. máz emes. Ýaqytynda tazalanyp, turmystyq qoqys qaldyqtarynyń jatýyna jol berilmeıdi. Onyń ekologıalyq áseri turǵyndarǵa óz zardabyn tıgizetiniń qala sharýashylyǵy jaqsy biledi. Bul týraly qala ákimdiginde arnaıy májilis bolyp, arnaıy sheshim qabyldanǵan. Osyǵan oraı tazalyq jaǵdaıyn baqylaıtyn «Jasyl patrúl» atty arnaıy qozǵalystaǵy kólikter jolǵa shyǵarylǵan.
Búginde qalalardyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etý úshin aqyldy tehnologıalardy engizý men zamanaýı ýrbanızasıa jaǵdaıynda kólik júıesin basqarý tehnologıasyn jetildirý jedel qarqynmen júrgizilýde. Bul – qala ómirindegi basty qajettilik. Osy jyly maýsym aıynda Úlken Almaty aınalma avtomobıl joly paıdalanýǵa beriledi. Uzyndyǵy 66 shaqyrymdy quraıtyn úsh jolaqty İ-A sanatty bul jol TMD memleketteri ishinde biregeı jol bolyp otyr. Ol alǵashqy bolyp Almaty qalasynda júzege asyrylyp otyr. Jan-jaǵy abattandyrylǵan biregeı jol Almaty oblysy men Talǵar, İle aýdandaryna baǵynysty 14 eldi-mekendi basyp ótedi. Munyń ózi jergilikti turǵyndar men qala qonaqtary úshin qoljetimdi bolmaq.
Tazalyq – máńgilik taqyryp. Onyń álemdik óz standarttary bar. Ózge elden keletin qonaqtardyń da basty nazar aýdaratyny qala tazalyǵy. Qala tazalyǵy degende materıaldyq, zattyq qundylyqty aldyńǵy kezekke túsirýdiń qajeti joq. Qalalyqtardyń kez-kelgen qoǵamdyq oryndarda ózderin baıypty ustaýy da qala mádenıetiniń bir kórinisi bolyp tabylady.
Bul týraly qasıetti Quran Kárimniń «Áǵraf» súresinde de aıtylǵan. Onda «kórkem el, kórkem qala» týraly da jan-jaqty baıandalady. Onda memleket pen qalanyń «Kórkem el» bolýy úshin alty shartqa jaýap berý qajettiligi eskertilgen. Alǵashqy shart boıynsha, «Jaqsy (kórkem) eldiń» (jeri qunarly bolsa da, qunarsyz bolsa da) ósimdigi Rabbynyń qalaýy boıynsha molynan ónedi, ekinshi shart boıynsha, «Kórkem elde» baıandy beıbitshilik ornyǵýy tıis, úshinshi sharty boıynsha, «Kórkem eldiń halqy baısaldy, baıypty bolyp, tózimdilikpen ómir súrýi qajet, ol tirshilik kózin beıbereket izdep, ózge jurttar ispetti qańǵyp júrmeýi tıis, tórtinshi shart boıynsha, «Kórkem eldiń» yrys-nesibesi ár jaqtan molynan kelip jatýy qajet, besinshi shart boıynsha, Allahtyń bergen nur shapaǵaty men nyǵmetterine shúkirshilik jasaýy mindetti, altynshy sharty boıynsha, El Ámirshisiniń izgi bolýy ańsat. Bul shartty qarastyrǵanda «Kórkem el» úshin ǵafý etilgen bes sharttyń oryndalýy eldiń patshasyna tikeleı baılanysty kórinedi. Bul jolda qatelesken jerimiz joq. Sońǵy jyldary qalalardyń abattanýy jedel qarqynmen júrgizilýde.
Tarıhı damý tendensıasynan belgili úlken qalalardyń damýynyń ózindik úrdisteri men erekshelikteri bolady. Bul qalyptasqan qaǵıdadan elimizdiń ońtústiginde ornalasqan iri megapolısi – Almaty qalasy tys qalmaıdy.
Elimizdegi álem naryǵyna shyǵatyn óndiristiń eń mańyzdysyn da Almaty aımaǵy quraıdy. Búgingi tańda Almaty elimizdiń ońtústik aımaǵy arqyly Orta Azıa aımaǵyna erkin shyǵa alady. Munyń ózi Almaty qalasynyń júıe túzýshi alyp megapolıs retindegi ózindik ornyn aıqyndaı túsedi. Osyndaı artyqshylyqtar Almatynyń kólik-logıstıka ortalyǵy retinde aıryqsha jedel qarqynmen damýyna jol ashady.
Búgingi tańda Almaty qalasy qoǵamdyq komersıalyq emes, birlestik retinde halyqaralyq astanalar men iri qalalar Assambleıasynyń (HAQA) tolyqqandy múshesi bolyp tabylady. Demek, Almatynyń kórkemdigin áli de oılana túsý, ony jetildire túsý kerek sıaqty. Qalada jańadan boı kótergen úılerdiń tyǵyz ornalasýy, aýlada kisi demalatyn oryndardyń bolmaýy tynysymyzdy taryltyp bara jatyr, dep óz qınalystaryn bildirýde. Halyq aýlada turǵan avtokólikterdiń ara-arasymen páterlerine jar jaǵalap áreń jetetin jaǵdaılar da bar. Buǵan endi qala bıligi jol bermeıtin bolady.
Almaty sońǵy jyldary qanatyn úzdiksiz jaıyp, ulǵaıyp keledi. Ol qala mańyndaǵy eldi-mekenderdiń báriniń basyn biriktirip otyr. Bul baǵytta alda orasan jumystar kútip tur.
Ǵasyr basynan Almaty qalasy mańaıyndaǵy eldi-mekenderdi ózine sińirip aldy. Qala mańyndaǵy eldi-mekenderden óndiristik áleýeti mol qala – Almatyǵa kóship kelýshilerdiń de yqpaly bar. Sonyń yqpalymen qala tóńireginde tutastaı eldi mekender men aýyldar paıda boldy. Buryn sáýletshiler qurylystyń kúrdeliliginen qashqaqtap, turǵyzýǵa jeńil qaptamaly jeńil jobasyn jasaýǵa bet burǵan bolsa, qazir sapaly qurylys materıaldaryna kóńil bólinip otyr. Degenmen ár sáýletshi qalanyń estetıkalyq talǵamyn oılaýy tıis. Jańa aýdanda boı kóteretin úılerdiń qorshaǵan orta estetıkasyn qalyptastyrýǵa tıgizetin áserin sáýletshiler oılastyrǵanymen, jekelegen fırmalar ózderine qolaıly jobasyn tańdap jatady. Osydan kelip, qalanyń ansambli buzylatyn jaǵdaılar kóp kezdesetin. Endi oǵan jol berilmeıdi.
Adamnyń bar ómiri tabıǵat aıasynda ótedi. Sol ortanyń adamnyń ómir súrýine qolaıly, jaıly bolýy – onyń is-qımyly, ómiri úshin óte qajetti. Sándi de saltanatty úılerdiń ózara úılesimdilik tabýy qashanda adam ómirin nurlandyra túsedi.
Elimizge kelgen sheteldikterdi qazir úlken záýlim ǵımarattarmen qyzyqtyra almaısyń. Olar kelgen boıda ózderi kóńil qoıǵan ǵımarattyń jasyn suraıdy. Tórt buryshty, áınekten salynǵan úılerge tipti de jolamaıdy. Olardy ózderi buryn-sońdy kórmegen ekzotıkalyq tańǵajaıyp qyzyqtyrady. Ana bir jyly Muhtar Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan Memlekettik ýnıversıtetiniń ustazdary kıiz úıdiń osy zamanǵa saı úlgisin oılap shyǵardy. Baǵzy zamandardan beri ata-babalarymyzǵa baspana bolǵan qarasha úı jańa eýroúlgidegi qurylys materıaldarynan jasalǵan. Qurastyrylýy da jeńil. Qabyrǵalarynyń ishi jyly bolýy úshin býylǵan qamys paıdalanylady. Tóbesi cherepısamen jabylǵan. Kıiz úı úlgisinde turǵyzylǵan úıdiń aldyna kolonna ornatylady. Qysta jyly, jazda salqyn. Jańa úlgidegi kıiz úı týrıser jaılanatyn qalashyq jasaýǵa da óte qolaıly kórinedi. Jalpy, aýmaǵy as úı, jatyn bólme, demalatyn holy bólek ornalasqan. Alda týrızm klasterin damytamyz desek, qalamyzda ornatýǵa bul úıler óte tıimdi bolar edi. Álem elderi qalalaryna barǵanda sol jerdiń halqynyń ısi sezilip turady. Biz de sony qalaımyz.