Adamzat balasynyń ózindik ómiri bolatyny ispetti, ár qalanyń ózindik damý erekshelikteri bolady. Jer betinde qansha shahar bolsa, olardyń ózindik qaıtalanbas mádenı landshafty, ıaǵnı, erekshe ǵımarattary men onyń boıynda aıryqsha kórinis tapqan kórkemdik stıli bolady. Alyp megapolıstegi ǵımarattar men erekshe talǵammen salynǵan turǵyn úılerdiń kórkemdik qurylymynan, alǵashqy shahar salynǵan ýaqyttan, búgingi damyǵan ýaqyttyń búkil mán-mazmunyn, talǵam-tynysyn kórýge bolady.
Búginde Almaty – sáýleti men dáýleti kelisken kórikti qala. Qalamyzda jyl saıyn qurylys qarqyn alyp keledi. Qalanyń halyq kóp júretin kósheleri men alańdary abattana túsýde. Aýmaqta jasyl gúlzarlar, kógaldar paıda bolýda. Qolǵa alynǵan jumystar odan ári jalǵasyn tabýda. Almatynyń aldaǵy ýaqyttaǵy damýy – qolaıly ómir súrýge jáne eńbek etýge jaǵdaı jasaýǵa baǵyttalyp otyrǵanyn kórýge bolady. Qol jetken tabystardyń deni «Aqyldy qalalardyń» Eýropalyq forýmynda jáne TMD elderi qalalary arasynda praktıkalyq konkýrsynda «Ómir súrgiń keletin qala» atalymynda arnaıy atalyp ótti. Onyń ońaılyqpen kelmegeni aıqyn.
Almaty qalasyn kórkeıtý, onyń kelbetin ustap turý – búgingi kúnniń basty mindeti. Qalanyń ajaryna ajar, sáýletine sáýlet qosý máselesi myqtap turyp qolǵa alynǵan kezde burynǵy jáne sońǵy sáýlet óneriniń týyndylaryn taldaı kelgende bári arhıtektýraǵa kelip súıenetine aıqyn. Ejelgi kóne dáýirdegi qaı sáýletshini alsańyz da, ol adam aqyl-oıynyń eń tańdaýly ozyqtaryn ýaqyttyń, dáýirdiń talaby men talǵamyna laıyqtap paıdalana bilgen. Jalpy, sáýlet ónerine qaraǵanda, Almaty – erekshe qarqynmen damyp kele jatqan qala. Bul rette ulttyq naqyshtar jan-jaqty eskerilgen jáne klasıkalyq sáýlet óner úlgileri de jeterlik.
Almaty qalasynyń áleýmettik kelbeti men rýhanı tazalyǵy týraly az aıtylyp júrgen joq. Qala mádenıetin qalyptastyrý jolynda búgingi tańda keshendi sharalar júzege asyrylýda.
Qalalardyń «Aqyldy qala» bolýy eldiń damýy úshin óte mańyzdy bolyp sanalady. «Aqyldy qalalar» jobasy iske asqan kezde, óńirlik damýdyń, eldiń barlyq aýmaǵynda turmys sapasyn arttyrýdyń lokomatıvine aınalady. Qazirdiń ózinde Almaty qalasy Orta Azıa elderi arasyndaǵy eń aqyldy qalanyń biri bolyp sanalady.
Qalamyzdyń jartysynyń basym bóligi basqarý mehangızminiń jańa formatyna kóshken. Jańa zańnamanyń qajetti tustary pysyqtalǵan soń, qala ózgeshe kelbetin qalyptastyratyn bolady.
Jalpy, damyǵan el degenimiz – kóp oqıtyndar, bir-birin syılaıtyndar, mádenıetti de tárbıeliler, ýaqytty baǵalaıtyndar, rýhanı azyqty qajet etetinder eken. Bizdiń jaǵdaıymyzda dál qazir osy bilimdarlyq kenerinen asyp tógilip tur.
Uly fılosof ál-Farabıdiń «Qaıyrymdy qala eńbeginde qalalarǵa baıypty anyqtamalar berilgen. Ol qalalardy: Qaıyrymdy jáne Nadan qalalar dep ekige bólip qarastyrady. Oıshyl: «Qaıyrymdy qala» kemeldengen, syrqatsyz denege uqsaıdy, al onyń barlyq músheleri tiri jannyń ómirin aman saqtap qalý úshin jáne ony barynsha abatty etý úshin bir-birine qolǵabys jasap otyrady», – deıdi. Al Nadan qalalardy: «Mansapshyl qala», «Alys-beris qalasy», «Dilger qalasy», «Dańǵoı qala», «Pasyqtyq pen baqytsyzdyq qalasy», «Qubylmaly qala», «Ónegesiz qala», «Qushtar qala», «Adasqan qala», – dep bólip qarastyryp, olardyń árqaısysyna jeke dara minezdeme beredi. Shyǵystyń uly oıshyly bul taldaýy arqyly rýhanı fýndamentsiz qoǵam qurýǵa bolmaıtynyn eskerte otyryp, ımandy qoǵamdaǵy ımandy adamdardy taza, azat qoǵamdy qalyptastyrýǵa shaqyrǵanyn baıqaımyz.
Ál-Farabıdiń rýhanıattan ajyraǵan jahıl (nadan) qala týraly aıtqan oılary keıingi Batys oıshyldary Toınbı, Veber, Shpenglerden buryn adamzatqa jasalǵan eskertýi bolatyn. Uly danyshpannyń osydan myńdaǵan jyl buryn aıtqan oılary búgingi qazaq qoǵamyna dendep bara jatqan nadan qala turǵyndaryna aıtqan oılarymen mándes bolyp otyr. Áńgime adamdardyń mádenıeti men tárbıesindegi keleńsiz kórinisterge kelip tireledi.
Almaty qalasynda sońǵy kezderi jasalyp jatqan ıgilikti ister uzaq ýaqyt elimizdiń barlyq qalalaryna úlgi bolýy tıis. Onyń damýy barlyq jaǵynan ózge aımaqtarǵa da yqpalyn tıgizip keldi. Qala bul kúnderi gúlge aınalyp, naǵyz qazaqy kolorıttegi kishi sáýlet formalarymen, zamanaýı ǵımarattarymen álemdik iri megapolıster úlgisine ulasyp barady. Ony kelbetin osydan bir jyl buryn kelgen adam birden baıqaıdy.
Qalany qalyptastyrýdyń basty ólshemine adamdardyń sany emes, qalaǵa tán ınfraqurylymdardyń bolýy esepke alynady. Jalpy, materıaldyq sanattaǵy baılyqqa den bere bastaǵan mádenıet adamzattyń shaǵyn qalalarǵa ornalasa bastaýymen birge týǵan. Odan bertin kele «stıl» uǵymy qalyptasqan. Qala basshysynyń halyqpen esepti kezdesýinde Almaty qalasyn damytýǵa arnalǵan baǵdarlamasynyń jobasynan ony birden baıqaýǵa bolady. Qalany turǵyndarǵa qolaıly qalaǵa aınaldyrý jónindegi oı-pikirlerdiń osy taqyrypta órbýi qanaǵattanarlyq sezim týdyrdy. Al Damý baǵdarlamasy tutasynan mádenıetten turady.
Iá, búgingi qalanyń san qyrly mádenıetin aıtsaq, sheshimin kútip turǵan is kóp. Eń bastysy, bul ózimiz turatyn, eńbek etetin, ózgelerge maqtanysh etetin qalamyzdyń mádenıeti. Osynyń bári qala ınfraqurylymyn durys uıymdastyryp, oǵan mádenıetti basshylyq etý turǵysyna baılanysty júrgiziletini anyq.
Aqıqat basshy dep óziniń basqarý qabileti arqyly qala turǵyndaryn aqıqat baqytqa jetkizýdi aldyna maqsat etip qoıǵan tulǵany aıtýǵa bolady. Óıtkeni basqarý óneriniń máni men maqsaty da – adamdardy shynaıy baqytqa jetkizý. Demek, bul iste biz qala bıligine járdemshi bolýǵa tıispiz.
Jalpy, qala álemi – jańa tehnologıa jemisi. Oǵan ındıvıdýalızm syndy qasıetter tán. Qalalyqtardyń kez-kelgen qoǵamdyq oryndarda ózderin baıypty ustaýy da qala mádenıetiniń bir kórinisi bolyp tabylady.
Bul týraly qasıetti Quran Kárimniń «Áǵraf» súresinde de aıtylǵan. Onda «kórkem el, kórkem qala» týraly da jan-jaqty baıandalady. Onda memleket pen qalanyń «Kórkem el» bolýy úshin alty shartqa jaýap berý qajettiligi eskertilgen. Alǵashqy shart boıynsha, «Jaqsy (kórkem) eldiń» (jeri qunarly bolsa da, qunarsyz bolsa da) ósimdigi Rabbynyń qalaýy boıynsha molynan ónedi, ekinshi shart boıynsha, «Kórkem elde» baıandy beıbitshilik ornyǵýy tıis, úshinshi sharty boıynsha, «Kórkem eldiń halqy baısaldy, baıypty bolyp, tózimdilikpen ómir súrýi qajet, ol tirshilik kózin beıbereket izdep, ózge jurttar ispetti qańǵyp júrmeýi tıis, tórtinshi shart boıynsha, «Kórkem eldiń» yrys-nesibesi ár jaqtan molynan kelip jatýy qajet, besinshi shart boıynsha, Allahtyń bergen nur shapaǵaty men nyǵmetterine shúkirshilik jasaýy mindetti, altynshy sharty boıynsha, El Ámirshisiniń izgi bolýy ańsat. Bul shartty qarastyrǵanda «Kórkem el» úshin ǵafý etilgen bes sharttyń oryndalýy eldiń patshasyna tikeleı baılanysty kórinedi. Bul jolda qatelesken jerimiz joq. Sońǵy jyldary qalamyzdyń abattanýy jedel qarqynmen júrgizilýde.
Tarıhı damý tendensıasynan belgili úlken qalalardyń damýynyń ózindik úrdisteri men erekshelikteri bolady. Búgingi tańda Qazaqstannyń 4 qalasy HAQA-nyń músheleri. Olar – Astana, Almaty, Qostanaı jáne Shymkent. Demek, Almatynyń kórkemdigin áli de oılana túsý, ony jetildire túsý qajettiligi suranysqa ıe bolyp otyr. Qalada jańadan boı kótergen úılerdiń tyǵyz ornalasýy, aýlada kisi demalatyn oryndardyń bolmaýy tynysymyzdy taryltyp bara jatyr. Halyq aýlada turǵan avtokólikterdiń ara-arasymen páterlerine jar jaǵalap áreń jetedi.
Qala kóshelerin kórkeıtip turǵan jasyl jelekter. Sońǵy kezde kógaldandyrýǵa erekshe kóńil bólinýde. Kóktemde jappaı otyrǵyzylǵan kóshetter boıynsha Almaty qalasy elimizde alǵashqy orynda. Búginde qala ishinde bos jatqan jer joq. Áıtse de, ózimiz kózimiz kórgen myna bir tájirıbeni aıtpasaq taǵy bolmas. Halqy tyǵyz ornalasqan Qytaıdyń iri qalalarynyń ózinde qala ishinde shaǵyn orman alqaptaryn kóp kezdestirýge bolar edi. Aldaǵy ýaqytta osy jiberilgen esemizdi jańadan qurylyp jatqan aýdandarda eskersek, ol tez arada jasyl jelekke oranary haq. Damyǵan órkenıetti elderde de úlken qalalardyń aınalasy orman alqaptarymen kómkerilgen.
Elimizge kelgen sheteldikterdi qazir úlken záýlim ǵımarattarmen qyzyqtyra almaısyń. Olar kelgen boıda ózderi kóńil qoıǵan ǵımarattyń jasyn suraıdy. Tórt buryshty, áınekten salynǵan úılerge tipti de jolamaıdy. Olardy ózderi buryn-sońdy kórmegen ekzotıkalyq tańǵajaıyp qyzyqtyrady. Sondyqtan qala ishinde osy zamanǵa saı úlgisimen kıiz úıler salynsa durys bolar edi. Baǵzy zamandardan beri ata-babalarymyzǵa baspana bolǵan qarasha úı jańa eýroúlgidegi qurylys materıaldarynan jasalsa deımiz. Eger týrızm klasterin damytamyz desek, bul úı óte tıimdi bolar edi. Álem elderi qalalaryna barǵanda sol jerdiń halqynyń ısi sezilip turady. Mundaı úılerdi Grýzıa elderinen kóptep kóresiń. Bul úıler týrızm klasterin damytýdaǵy taptyrmas qundylyq bolar edi. Qalaı desek te, bizge boıynda shyǵystyq stıl bar qala kerek.