Sonymen, 2 qyrkúıekte elimizde jańa saıası maýsym ashyldy. Ádettegideı jańa maýsymdy Memleket basshysy halyqqa Joldaýy arqyly ashyp berdi. Joldaý – «Ádiletti Qazaqstan: zań men tártip, ekonomıkalyq ósim, qoǵamdyq optımızm» dep ataldy. Prezıdent jaýapty memlekettik organdarǵa birqatar tapsyrma berdi. Olardyń basym kópshiligi áleýmettik- ekonomıkalyq salany reformalaýdy kózdeıdi. Bul byltyrǵy Joldaýdyń logıkalyq jalǵasy ekenine kózimiz jetedi. Alaıda, saıası júıeni reformalaý máselesi de nazardan tys qalmaǵan.
Referendým tikeleı demokratıanyń kórinisi
Joldaýda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev atom elektr energıasyn salý máselesi boıynsha referendým bıyl 6 qazanda ótetinin málimdedi. Osyndaı el úshin mańyzdy máseleni respýblıkalyq referendýmda ótkizý jaıly bastamany byltyrǵy Joldaýynda usynǵan bolatyn.
30 tamyzda qazaqstandyqtar Konstıtýsıa kúnin atap ótti. Ata Zańymyzdyń 3-babynda mynadaı sózder bar: «Memlekettik bıliktiń birden-bir bastaýy – halyq», «Halyq bılikti tikeleı respýblıkalyq referendým jáne erkin saılaý arqyly júzege asyrady, sondaı-aq óz bıligin júzege asyrýdy memlekettik organdarǵa beredi». Iaǵnı halyq memlekettik bıliktiń bastaýy retinde bıligin tikeleı respýblıkalyq referendým arqyly júzege asyrýǵa quqyly. Sondyqtan respýblıkalyq mańyzdy AES salý máselesin halyqtyń ózi sheshýi tikeleı demokratıanyń kórinisi ekenin aıta ketken jón.
Byltyrdan beri qoǵamda, ásirese, áleýmettik jelide atom elektr stansıasyn salý máselesi qyzý talqylandy. Áleýmettik jelidegi talqyǵa qarasaq, AES salý máselesin qoldaıtyndar kóp. Synı pikir aıtatyndary da joq emes. Eki oıly bolyp turǵandary da jetkilikti. Bul týraly QR Prezıdenti janyndaǵy Strategıalyq zertteýler ınstıtýty áleýmettik saýalnama da júrgizgen. Onyń qorytyndysy da áleýmettik jelidegi talqynyń qandaı ekenin kórsetip tur.
Saýalnama bıyl 7–18 tamyz aralyǵynda ótkizilgen. Oǵan 17 oblystan jáne respýblıkalyq mańyzy bar Astana, Almaty jáne Shymkent qalalarynan 18 jastan asqan 1200 respondent qatysqan. Zertteýdiń nátıjesi kórsetkendeı respondentterdiń kópshiligi, ıaǵnı 53,1%-y AES salýdy qoldaǵan. Olar AES salý energetıka tapshylyǵy máselesin sheshýge áser etedi degen pikirde. Al 32,5% respondent AES salýǵa qarsy bolǵan. Sebebi, retinde yqtımal apat nemese qorshaǵan ortaǵa zalaly bolýy múmkin dep eseptegen. Respondentterdiń 14,4%-y bul máselede áli eki oıly ekenin aıtqan.
Referendým týraly zańnamaǵa sáıkes, oǵan qatysqandardyń jartysynan astamy qoldasa saıası úderis zańdy bolyp tabylady. Iaǵnı 50+1% qaǵıdasy saqtalýy tıis. Buǵan qosa, azamattardyń belsendiligi de mańyzdy. Sebebi, daýys berýge quqyly azamattardyń jartysynan astamy referendýmǵa qatyssa ǵana zańdy bolady. Sondyqtan osyndaı mańyzdy sátte azamattardyń saıası belsendi bolǵany jón.
Ákimder saılanady
Sońǵy jyldardaǵy qoǵamdyq-saıası oqıǵalar azamattardyń saıası belsendiligin arttyrdy. Bul – qýanarlyq jaǵdaı. Belsendi azamattar saıası júıeni reformalaýdy talap ete bastady. Saıası bılik mundaı talap-tilekterdi eskere otyryp, birtindep s aıası júıeni reformalaýǵa kóshti. Sondaı talaptyń biri – ákimderdi saılaý ekeni bárimizge málim. Bul baǵyttaǵy jumys jalǵasa bermek.
Memleket ákimderdi saılaýdy «tómennen joǵaryǵa qaraı» qaǵıdasy arqyly júzege asyrýda. Qasym-Jomart Toqaev 2020 jyly 1 qyrkúıektegi «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńi» atty Joldaýynda aýyl ákimderin tikeleı saılaýdy usynǵan bolatyn. Oǵan deıin ákimder taǵaıyndalatyn. Bul júıege 2021 jyly kóshtik. Búginge deıin 2,5 myńǵa jýyq aýyl ákimi saılandy. 2023 jyly alǵash ret aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalardyń 45 ákimi saılandy.
Keıbir sarapshylar men azamattar bul baǵytt aǵy jumys ary qaraı jalǵaspaıdy degen pikir de aıtty. Sebebi, byltyrǵy saılaý pılottyq rejımde bolǵan edi. Alaıda, bul kúmándi Memleket basshysy bıylǵy Joldaýynda seıiltti. Prezıdent kelesi jyldan bastap aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalardyń ákimderi tikeleı saılaý arqyly ǵana qyzmetke keletinin málimdedi. Osyǵan oraı, Qasym-Jomart Toqaev: «Saıası reforma – bir rettik naýqan emes. Memlekettiń damýyna qajet bolsa, reformalar osylaı úzdiksiz jalǵasa beredi», – dep aıtty.
Demokratıa zańsyzdyqqa aınalmaýy tıis
Taıaqtyń eki ushy bolady. Demokratıa tek halyqtyń bıligi ǵana emes, bılikti ıelenýshiden zańdylyqtyń oryndalýy men tártipti talap etedi. Sondyqtan Prezıdent: «Qoǵamda zań men tártip ıdeologıasyn tereń ornyqtyrý qajet», – dep málimdedi. Keıbir azamattar bul málimdemeden saıası astar izdeýi múmkin. Degenmen, memlekette tek saıası zańdylyq pen tártip bolmaıdy.
Qazir qoǵamda sıfrlyq alaıaqtyq órship tur. Sengish azamattardy qarjylaı zardapqa ushyratýda. Sondyqtan Memleket basshysy halyqtyń sıfrlyq saýattylyǵyn arttyrýdy usyndy. «Qaryzsyz qoǵam» sıaqty áleýmettik jobalardyń mańyzyn aıta otyryp, quzyrly organdardy da zańsyz áreketterdiń aldyn alýǵa shaqyrdy.