Búgin – Keńes áskeriniń Aýǵan jerinen shyǵarylǵanyna 36 jyl toldy. Osynaý, dataǵa oraı Aýǵan soǵysynyń ardageri, «Jaýyngerlik erligi úshin» medaliniń ıegeri, arnaıy qyzmet maıory, ataqty «qara maıor» ataqty «qara maıor» Borıs Kerimbaevtyń sarbazy Talǵat Alpamysovpen arnaıy jolyǵyp, suhbat quryp edik.
- - Aǵa áńgimeniń basyn týǵan jerden bastasaq.
- 1963 jyly Almaty oblysy, Jambyl aýdany, Shılibastaý eldi mekeninde jaryq dúnıe esigin ashyppyn. Shattyǵy mol shańyraǵymyz alty ul, tórt qyz tárbıelep ósirgen ónegeli otbasy boldy. Ákem Áldıbaı qolyna qarý alyp, Otan qorǵaý jolynda Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan azamat. 1943-1945 jyldary jastyq shaǵyn qan maıdanda ótkergen maıdanger. Al anam Márıa on balanyń anasy retinde «Batyr ana» atanǵan asyl jan.
Bizdiń Shılibastaý aýyly temirjoldyń boıynda ornalasqan shaǵyn eldimeken. Ákem de, anam da osy temirjolda qyzmet atqarǵan qarapaıym eńbek adamdary. Ol zamanda shoıyn joldyń boıynda ornalasqan shaǵyn aýylda mektep qaıdan bolsyn. Sondyqtan Almaty qalasyndaǵy Abaı atyndagy №46 mektep-ınternatta bilim aldym.
Eńbek adamynyń úıinde dúnıege keldim dep beker aıtyp otyrǵan joqpyn. Kún-tún demeı eńbek etken adam balanyń tárbıesinde qalys qaldyrmady. Áke – sheshemiz balalarynyń bilimdi bolǵanyn qalady. Sondyqtan bizderdi ınternatqa jibererde barynsha alańdamaı bilim alyńdar degen aqylyn aıtyp otyrdy. Desek te, bala sanasy qzaqty boljaı qoımaıdy ǵoı. Aýylda jalańaıaq alańsyz ósken bala ata-ana qushaǵynan uzap, qalaǵa kelgende alańdaýly bolǵany da jasyryn emes.
Aýylda da baýyrmal bolyp ósken bizder munda kelgen soń da baýyrmaldyqty odan ári túısindik. Bir-birimizdi izdep, qýanyshymyz ben qaıǵymyzdy ortaǵa saldyq. Ómir – qyzyq. Birde qyl buraýyn bosatyp, keńdik bolyp qalady. Al endi keıde qurasaýyn tartyp, janyńa qysym túsirip qoıady. Internat – osynyń barlyǵynda jol taýyp, óz súrleýińnen súrinip ketpeýdi úıretti.
- Aǵa, osy ınternatty aıaqtaı salysymen birden áskerge alyndyńyz ba?
- Endi jasymyz jetken kezde áskerge shaqyryldyq. Qazirgilerdi bilmeımin, ol kezde áskerge barý óte úlken abyroı bolatyn. Sondyqtan bárimiz áskerge barýǵa asyǵatyn edik. Alǵash Qapshaǵaıǵa túskende desantshy bolatyn boldym degen qýanysh keýdemdi kernegenin aıtyp taýysý qıyn. Desantshy bolý – árbir er jigittiń armany ǵoı. Kúndelikti jankeshti jattyǵý, tynymsyz daıyndyq barysynda «ne úshin, qaıda daıyndap jatyr?» dep esh oılamappyz. Ol kezde beıbit zaman edi ǵoı. Desantshy boldym dep taqıamdy aspanǵa atyp júrgen kezder ǵoı. Aýǵan jaıly áńgime bolǵan joq. Aýǵanǵa aýyp ketýimiz múmkin degen oı eshkimniń mıyna kirip te shyqqan joq. Desantshy bolǵanymyzǵa mázbiz.
Kúnine qyryq shaqyrym júgirtedi. Saıası sabaqtan bastap, túrli-túrli arnaıy oqý-jattyǵýlar júrgiziledi. Biz shymyr bolamyz dep mázbiz. Tynymsyz jattyǵý.
- - Parashútpen de sekirtti me?
- Eń birinshi parashútpen sekirgen kezim esimnen ketpeıdi. Bir kúni Baıserke aerodromyna alyp keldi de, parashút kıgize bastady. Parashút kıdim degen sóz sekirý kerek degen uǵym. Endi qysyltaıań shaq. Bıikten tómen quldyılaısyń? Tolqısyń ǵoı... Ol kezdegi sezimdi aıtyp jetkizý oǵaı emes.
Alǵashqy sezim, birinshi sekirgen kezde aspanda ushyp kele jatyp bir-birimizge aıqaılap, qol bulǵap máz boldyq. Al jerge tabanymyz tıgende talaıymyz tońqalań astyq qoı. Qalaı aýnap túskenińdi bilmeı qalǵan soń, qaıtadan sekirgiń kelip turady. Vertoletten, «kýkýrýznık» dep atalatyn AN-2 ushaǵynan sekirý arqyly desanttyq ómirdiń naǵyz shyńyna jetkendeı boldyq.
Jattyǵýlar men daıyndyqtardyń negizgi maqsattary jáne talaptary sarbazdardy ártúrli jaǵdaıda urys júrgizý tásilderi men ádisterin jetik bilýge, bekitilgen qarýdyń urystyq qasıetteri men qurylysyn tanystyrýǵa jáne ony erkin qoldana alýdy úıretýge baǵyttalǵan bolatyn. Sonymen qatar oqý baǵdarlamasynan tys, soǵys jaǵdaıyna jaqyndatylǵan, jaýyngerlerdi tosyn, tótenshe jaǵdaılar týyndaǵan kezde áreket ete alý baǵytynda jattyǵýlar men daıyndyqtar da júrgizildi.
- - Al Aýǵan baratyńyzdy qalaı estidińiz?
- Jattyǵýdy oıdaǵydaı tapsyryp bolǵan soń, Taldyqorǵan qalasynyń mańaıyna kartop jınaýǵa alyp bardy. Bir aı jıyn-terimge atsalysyp, qarapaıym jumysshylarǵa qolǵabys tıgizip kelgen soń, qazan aıynda áskerı paradqa daıyndalyp júrgenbiz. Bir kúni úlken jınalys bolyp, Balqashqa áskerı jattyǵýǵa baratynymyz týraly buıryq oqyldy. Bar-joǵy úsh saǵattyń ishinde apyl-ǵupyl jınalyp, búkil qarý-jaraq, tehnıkamyzdy vagondarǵa tıep, poıyzǵa otyrdyq.
Sarbazdardyń arasynda «Aýǵanǵa baratyn boldyq» degen sybystar shyǵa bastady. Ashyp eshkim eshteńe aıtpaıdy, bári qupıa. Poıyz Shýǵa kelgende ońǵa burylmaı, tik ketkende birden alda Aýǵanstan ekenin ishim sezdi. Saryaǵashqa jetkende kombat barlyq vagondardy aralap, sarbazdarǵa: «Balalyq ótti, jigittik jetti. Aldymyzda Aýǵanstan. Balalyqpen qoshtasyp, eseıetin kez keldi. Syn saǵatta synyp ketpeńder. Er, erkek, azamat bolyńdar, bizdi soǵys kútip tur», - dep habarlady.
Kýshkada bir kún túnegen soń Ámýdarıa stansıasy arqyly parommen tańǵy bes jarymda Aýǵan eliniń shekara syzyǵyn kesip óttik. Shekarashylar uıymdastyrǵan dáliz arqyly Aýǵan jerine aıaq bastyq.
Bizdiń jasaq Anhoıǵa kelip taban tiredi. Arada tórt saǵat ótpeı jatyp modjahedter taǵy da tutqıyldan shabýyl jasady. Naǵyz soǵystyń dámin tatyp úlgermegen bizdiń jasaqty bul qandy qasaptan der kezinde kómekke kelgen Qundyzdyq barlaý batalóny taǵy da qutqaryp qaldy.
Sol atys, soǵystan alǵashqy sabaǵymyzdy aldyq. Sol jerde alǵashqy ólimdi kórdik. Bizdi qarsy alǵan Qundyz batalónynyń jaýynger jigitteri oqqa ushypty. «Grýz-200», myrysh tabyt degenniń ne ekenin sol kúni kózben kórip, túısigimizge túıdik. Osydan keıin bárimiz de Aýǵanstanǵa qydyrýǵa kelmegenimizdi túsindik.
- - Ataqty Pansher shatqalyna jol qalaı bastaldy?
- Negizinen toǵyz jyldan asa ýaqytqa sozylǵan bul soǵysta Pansher shatqaly basty nazarda boldy. Bir sheti Pákistanmen shektesip, ekinshi sheti Aýǵanstannyń ortalyǵyna jol bastaıtyn Salang asýymen astasyp jatqan aımaqta kóterilisshilerdiń ortalyq oshaǵy ornalasqan. Pákistannyń sodyrlary men shet memleketterdiń jaldamaly jaýyngerleri dál osy dáliz arqyly aýǵan soǵysynda atoı salǵan. Qoıny qonyshy toly qazba baılyqtyń kómegimen Ahmad Shah Masýd qaramaǵyndaǵy kóterilisshilerdi qarý-jaraqtyń túr-túrimen qamtamasyz etip otyrǵan.
Bul sodyrlarǵa Aýǵan memleketiniń óz áskeriniń qaýqary jetpegendikten Keńes Armıasynyń aralasýyna týra keldi. Eń basty maqsat partızandardyń ortalyq oshaǵynyń kózin joıý boldy. Óıtkeni Keńes áskerleriniń Aýǵanstanǵa enýine jol ashatyn Termez-Kabýl kúre joly Masýdtyń qaramaǵyndaǵy modjahedterdiń qatań baqylaýyna kóshken. Onyń ústine Salang asýyn aspaı Aýǵanstannyń ortalyǵyna bas suǵý múmkin emes edi. Taýdyń eń bıik ushar basynan bastap taý-tas, jartas-jaqparlardyń, úńgirlerdiń baryn top-topqa bólinip alǵan sodyrlar jaılap alǵan.
Pansherdiń negizin Aýǵanǵa aýyp kelgen ózbek, tájik, túrkimen ultynyń ókilderi quraıtyn. Izýmrýd pen lazýrıttiń, mol qazbasynyń arqasynda bul mekendi Ahmad Shah Masýd srkin bılep turǵan. «Mal aıdasa jaýdyki, ysqyrsa jeldiki» skenin jaqsy biletin jergilikti halyq Masýdqa qatty tabynatyn. Soǵan qaramastan jeke jasaqtyń barlaýshylary Pansher ózenin jaǵalap ózegi talmaı otyrǵan sldiń betin ózderine qarata bildi. «Saqtyqty soqyrdan, kishilikti túıeden úırengen» ákki Ahmad Shah Masýd barlaýdyń bar qyr syryn bes saýsaǵyndaı meńgerip alsa da jeke jasaq barlaýshylaryn eriksiz moıyndap, basyn ıdi.
Partızandyq soǵystyń tásiline ábden tóselip, barlaý jumysyn jan-jaqty jolǵa qoıyp alǵan Masýdty moıyndatý ońaı sharýa emes ekenin modjahedterden buryn qarapaıym halyq tez túsindi. Sonyń nátıjesinde qanisher Pansherde segiz aı boıy soǵys bolǵan joq.
Aýyzsha ekeýara kelisimniń nátıjesiniń negizinde kóp uzamaı qaǵaz júzinde kelisimshartqa qoıyldy. Toǵyz baptan turatyn sharttyń mazmunyna kóz júgirtip kórelik:
1. Barlyq Keńes jáne Aýǵan armıasy Pansher alqabyn bosatýy tıis. Tek Anaba qystaǵynda eki eldiń armıasynan bir-birden batalón ǵana turaqtaı alady. Armıanyń alqap jurtynyń ishki jumysynda sharýasy bolmaýy kerek.
2. Modjahedter Anabaǵa ornalasqan áskerı qurylymǵa jáne olarǵa kelip ketetin áskerı kollonaǵa shabýyl jasamaıdy. 3. Modjahedter Anabadaǵy áskerı bazalar-dy tekserip baqylaýǵa alýǵa quqyly.
4. Osy eki batalónǵa azyq-túlik tasıtyn júk kólikteriniń kelip ketýi jaıly tolyq aqparatqa ıe bolýy mindetti.
5. Osy shatqaldaǵy jaılaǵan eldi meken arasyndaǵy mınalardy Keńes armıasy tolyq zalalsyzdandyrýy qajet.
6. Shatqaldan tys aýmaqta Keńes Armıasy kez kelgen áskerı asyrýyna bolady.
7. Eki jaqtyń jaýyngerleri esh kedergisiz qarsy jaqqa ótýine múmkinshilik bar. Óz erkimen berilgenderden basqa tutqyndar túgel almastyrylýy tıis.
8. Pansher, Shýtal, Sandjan jáne Andara-banyń bir bóligi men joǵarǵy Gúl-Bahar aýmaǵynda soǵys toqtatylady.
9. Anabada ornalasqan modjahetter toby Pansher basshylyǵynyń quzyrynda bolady. Beıbit turǵyndardyń Kabýl MCH Pansher arasynda emin erkin qatynas jasaýyna yqpalyn tıgizedi. Modjahedter jergilikti halyqtyń ishki tynys tirshiligine aralaspaıdy.
Eki jaqty kelisimniń zor paıdasy bolǵanmen Ahmad Shah bul shartty óz ıgiligine tıimdi paıdalana bildi. Soǵysty toqtata otyryp ol Keńes áskeriniń joıqyn shabýyldaryna tegeýrindi toıtarys beremin dep tentiretip alǵan óz sodyrlaryn qaıta jınaqtap jaýyngerleriniń sanyn arttyryp áskerı áleýetin kúsheıtip aldy. «Pansher arystany» degen ataǵyna saı osy shatqalda emin erkin júrip turýǵa múmkindik aldy.
Al Keńes armıasy úshin bul kelisimniń paıdasyna kelsek, eń birinshi kez kelgen ýaqytta kez kelgen opozısıanyń qarýlanǵan toptarymen osy eldegi saıası jaǵdaıdy turaqtandyrý úshin áskerı shıelenisti, qajeti joq qaqtyǵysty toqtatý maqsatymen árqashan beıbit kelisimge daıyn ekendigin kórsetti.
Osylaısha shataq shatqaldyń beıbitshiligin saqtaý úshin bar joǵy bir aıǵa qaldyrylǵan bizdiń jasaq segiz aı soǵysty toqtatyp, tynyshtyqtyń tiregi boldy.
1983 jyldyń naýryz aıynda bizdiń jasaq Rýhany Ahmad Shahtyń ózine tapsyryp, shataq shatqaldy tastap shyqty. Kelisim shartta kórsetilgendeı barlyq mınalanǵan aýmaqty kórsetip, syzba kartasyn qoldaryna ustatyp ketti. Qý túlkiniń izindeı sozylyp jatqan jol boıynda qaharly qarý jaraqtaryn asynyp, tizilip turǵan modjahedter arnaıy maqsattaǵy jeke jasaqtyń jankeshti jaýyngerlerin bir oq atpastan únsiz ǵana kózben shyǵaryp saldy. Olardyń kózderinde óshpendilik tunyp turǵanmen boılarynda qurmet sezimi de bar edi. Óıtkeni «bes arystan eliniń» turǵyndary arystan júrekti azamattardy alaqanyna salyp, batyrlyq pen batyldyqty, erlik pen eldikti, ar men abyroıdy, dańq pen aıbyndy moıyndaıtyn halyq edi.
Segiz aıǵa deıin oq atylmaǵan, ot sharpyl-maǵan aımaqqa naýryzdan keıingi sáýir aıy táýir aı bolmady. Ókinishke oraı 13 sáýirde soǵys oty qaıta tutandy.
- - Al áıgili «qara maıor» Sizderdi basqardy ma?
- Árıne, ol kisige bizdi o, basta basqarypty. Ol kisi tapsyrma beredi, biz eki etpeı oryndap otyrdyq qoı. Óte qatal, talapshyl adam. Daýsy gúr-gúr dep kele jatqanda tyǵyla berýshi edik. Eń bastysy óte ádil azamat. Joǵaryda aıtqan Pansher shatqalynda Ahmad Shah Masýdpen kezdesýge úsh ret bardy. Pansherde «qara maıor» Ahmad Shah Masýdpen kezdesýge úsh ret bardy. Sol kezdesýdiń bireýine meniń de qatysym boldy. Tún ortasynda taýdyń ishinde ornalasqan bir qyshlaqta kezdesý boldy. Qarasha aıy bolatyn umytpasam. Biz artynan ýsılenıege, kúsheıtilgen qorǵanys kúshi qajet jaǵdaıda jedel kómekke umtylatyn járdem toby bolyp bardyq. «Oq tek buıryq boıynsha ǵana atylýy tıis» degen tapsyrma bar. Alda-jalda baıqaýsyzda aıdaladaǵy birsý oqty aspanǵa atyp jiberse bitti, naǵyz qyrǵyn soǵys bastalyp ketýi ábden múmkin edi.
Sol shataq shatqalda «Pansher arystanyn» tize búktirip, kelisimge kóndirgen bizdiń kombat «Pansher patshasy» atandy. Sonymen qatar «Qara maıordyń» qol astynda qyzmet atqarǵan sardarlardyń tórteýi general shenine ıe boldy.
- Ár kúnniń óz aıtary bolatynyn eskersek, Sizdiń ataqty shatqalda ótkergen ár kúnińizdiń bir kitapqa arqaý bolatynyn búgingi áńgime barysynda kóz jetkizip otyrmyn. Aldaǵy kúnderi mundaı syzdy kúnder bolmasyn. Urpaǵyńyz, balalarymyz kórmesin dep tileımin! Ýaqytyńyzdy bólip, suraqtarymyzǵa jaýap bergenińiz úshin alǵysymyzdy bildiremiz!