Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik Ortalyq mýzeıi elimizdegi tarıhy tereń jáne iri mýzeılerdiń biri. Eki ǵasyrǵa jýyq tarıhy bar Ortalyq mýzeı Ulttyq mártebe ıelengen bolatyn. Jaqynda Halyqaralyq mýzeı kúnine oraı, jyl saıyn dástúrli túrde ótetin «Mýzeı túni» aksıasy uıymdastyrylady. Aıtýly mereke qarsańynda Aqshamnews.kz tilshisi mádenı oshaq basshysy Serjan Barahanulyn sózge tartyp, suhbat aldy.
- Serjan myrza, aldymen osynaý iri mádenı oshaqtyń tarıhyna toqtalyp ótseńiz?
- Ortalyq mýzeıdiń qor koleksıalarynyń jınaqtalý tarıhy HİH ǵasyrdyń 30-jyldary «Orynbor ólkesiniń mýzeýminen» bastaý alady. 1921 jylǵy QAKSR basshylyq qaýlysymen Ortalyq Qazaq ólketaný mýzeıi qurylyp, oǵan Orynbor ólkesi mýzeıindegi koleksıalardyń bir bóligi berilgen. Mýzeı 1929 jyly Qazaq Avtonomıalyq respýblıkasynyń jańa astanasy – Almatyǵa kóship kelip, Voznensenskıı kafedaraldy shirkeýiniń ǵımaratyna ornalasty. 1944 jyly Qazaq KSR Ortalyq Memlekettik mýzeıi dep ataldy. Mýzeıdiń qazirgi oranalqan ǵımaraty 1985 jyly arhıtektor Iý.Ratýshnyı, Z.Mýstafın jáne B.Rzagalıevtyń arnaıy jobasy boıynsha salynyp, búgingi kúni Almaty qalasyndaǵy kórikti arhıtektýralyq ǵımarattardyń biri sanalady.
Mýzeıde tanymal tarıhı tulǵalar (tarıhshy, etnograf, mýzeıtanýshy, jazýshy, lıngvıs til mamandary, qoǵamdyq jáne saıası tulǵala jáne t.b.) – Ahmet Baıtursynuly, Álkeı Marǵulan, Ábilhan Qasteev, Ábýsaǵıt Jırenchın, Aleksandr Bernshtam, Iýrıı Dombrovskıı, Vladımır Dal, Nıkolaı Gavrılovıch Hlýdov jáne t.b. jumys istegen.
- Mýzeıdiń negizgi jetistikterin atap ótseńiz?
- Búginde mýzeı qorynda ejelgi dáýirlerden bastap táýelsiz memlekettimizge deıingi tarıhynan syr shertetin 300 myńǵa jýyq materıaldyq jáne rýhanı mádenıet qundylyqtary jınaqtalyp, alty ekspozısıalyq zal men kórme gallerıasy arqyly kórermenderge nasıhattalýda.
2006 jyldan bastap mýzeı ǵylymı-zertteý mekemesi statýsyn ıelengen. Ǵylymı jáne qor saqtaý bóliminiń qyzmetkerleri mýzeı qoryndaǵy materıaldardy zertteý jáne dáripteýge baǵyttalǵan isterdi atqarady. Búginde arheologıa, antropologıa jáne etnologıa, tarıh, mýzeılik derektaný jáne qoljazbalardy zertteý bólimderi jumys isteıdi. Olar mýzeı qorynyń materıaldary men ózge de otandyq jáne sheteldik mýzeılerdiń, muraǵattardyń derekkózderi negizinde túrli ǵylymı jobalardy júzege asyryp keledi.
Mýzeı qyzmetkerleri arheologıalyq, etnografıalyq, arheografıalyq t.b. zertteý jumystary boıynsha ǵylymı ekspedısıalar men is-saparlar uıymdastyryp, zertteý jumystarymen qatar, mýzeı qoryn tolyqtyrý baǵytyndaǵy isterdi atqaryp keledi.
Ortalyq mýzeı halyqaralyq baılanystarǵa úlken mán berip, álemdik mádenı jáne ǵylymı mekemelermen tyǵyz baılanys ornatqan. Mýzeı qyzmetkerleri halyqaralyq kórmeler uıymdastarap, ǵylymı konferensıalar, semınarlar men sımpozıýmdarǵa qatysady. Mýzeılermen, muraǵattarmen, kitaphanalarmen, ǵylymı-zertteý mekemelerimen yntymaqtastyqty júzege asyryp, kóptegen ǵylymı jáne mádenı-bilim berý sharalaryn ótkizip keledi. Ortalyq mýzeı halyqaralyq ǵylymı jáne mádenı baılanystardy júzege asyrý arqyly elimizdiń mýzeı isi salasyn damytýǵa, ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteýge, jalpy mádenıetaralyq qarym-qatynas nyǵaıtýǵa qomaqty úlesin qosyp keledi.
- Jýyrda ulttyq mártebe aldyńyzdar! Ol úshin qandaı talaptar qoıylady? Bul statýs mýzeıge ne beredi?
- «Ulttyq» mártebesi mádenıet salasynda qyzmet etetin, erekshe memlekettik jáne qoǵamdyq máni bar memlekettik mádenıet uıymdary men kásibı kórkem, shyǵarmashylyq ujymdaryna beriledi. Bizdiń mýzeı de memlekettik mádenı uıym bolǵandyqtan osy mártebeni alýǵa tolyq quqyly boldy. Árıne, ol úshin birqatar talaptarǵa sáıkes bolýy kerek. Máselen, keminde jıyrma bes jyl turaqty jumys istegen, kásipqoılyqty, jumystyń tıimdiligi men sapasyn arttyrý úshin zamanaýı ınovasıalar engizip otyrǵan, jeke ǵımaraty bar, halyqaralyq jobalarǵa qatysatyn bolýy tıis. Sonymen qatar, mýzeı qory quramynyń keminde on paıyzy ulttyq mádenı ıgilik bolyp tabylatyn mádenı qundylyqtar bolýy tıis. Bizdiń mýzeı Qazaqstandaǵy eń alǵashqy jáne iri mýzeı retinde bul talartardyń barlyǵyna saı jumys atqaryp kelgen. Sondyqtan da, 2024 jyly «Ulttyq» mártebe alý boıynsha talpynysymyz nátıjeli bolyp, arnaıy komısıa men parlamenttiń saraptamasynan oń baǵasyn aldy. Nátıjesinde QR Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev 2025 jyldyń qańtar aıynda «Ulttyq» mártebesin berý týraly jarlyqqa qol qoıdy.
«Ulttyq» mártebesi mýzeı qyzmetkerleriniń san jyldarǵy jemisti eńbeginiń nátıjesi deýge tolyq negiz bar. Aldaǵy ýaqytta da osy qarqynmen jumys istep qana qoımaı, joǵary mártebege saı joǵary maqsattar qoıamyz. Bul turǵyda mýzeı qyzmetkerleriniń biliktilikterin arttyrýǵa kúsh sala otyryp, ózge de kásibı bilikti mamandardy tartýǵa múmkindikter týady. Óıtkeni qyzmetkerlerdiń jalaqysy tıisinshe artatyn bolady. Mýzeıdiń zaman talabyna saı bolýy úshin jóndeý jumystaryn júrgizip, zamanaýı jaraqtalýy, ekspozısıalarynyń jańa talaptar boıynsha qaıta jasaqtalýy baǵytynda jumystar josparlanyp otyr.
- Halyqaralyq «Mýzeı túni» aksıasy jaqyndap qaldy. Kópshilik qandaı qyzyqty sharalarǵa kýá bolmaq?
- 18 mamyr – Halyqaralyq Mýzeıler kúnine oraı uıymdastyrylatyn «Mýzeı túni» dástúrli aksıasy bıyl Qazaqstanda 20-shy ret ótkizilgeli tur. Qazaqstan osy halyqaralyq aksıaǵa alǵash ret 2006 jyly qosyldy, alǵashqy aksıa QR Memlekettik ortalyq mýzeıiniń bastamasymen ótkizildi.
2025 jylǵy QR Memlekettik ortalyq mýzeıindegi aksıanyń taqyryby «Mýzeı – tarıhty saqtaýshy: qazirgi qoǵamdaǵy mýzeıdiń róli».Taqyryp mýzeıdiń áleýmettik, tehnologıalyq jáne ekologıalyq ózgeristerdi bastan keshirip otyrǵan qoǵamdaǵy ornyn anyqtaýǵa baǵyttalǵan. Bıylǵy «Mýzeı túni -2025» is-sharasy negizgi eki baǵytty qamtıdy. Olar – «Mýzeı – rýhanıat shańyraǵy» jáne «Erlik pen eldik – egiz». Osy taqyryptar aıasyndaǵy kórmeler men is-sharalar Shoqan Ýálıhanovtyń 190 jyldyǵyna, IýNESKO kóleminde atalyp otyrǵan Nurǵısa Tilendıevtiń 100 jyldyǵyna, kórnekti mýzykatanýshy ǵalymdar Ahmet jáne Ǵazıza Jubanovtardyń murasyna arnalady. Sonymen birge İİ Dúnıejúzilik soǵys kezinde qan maıdanda el qorǵaǵan Mánshúk Mámetova, Boran Nysanbaev syndy tulǵalardyń memorıaldyq mýzeıleri qatysýymen «Mýzeılik sherý» ótedi. «Mýzeı – rýhanıat shańyraǵy» baǵyty boıynsha birneshe kórme uıymdastyrylady. Jetisý oblysy Altyn Emeldegi Shoqan Ýálıhanovtyń memorıaldy mýzeıiniń kórmesi etnograf-ǵalymnyń 190 jyldyǵyna oraı uıymdastyrylady. Sonymen birge, sýretshi M.Kenbaevtyń jáne músinshi H.Naýryzbaevtyń 100 jyldyǵy, sýretshiler V.I.Antoshenko-Olenevtyń 125-jyldyǵy, N.Syvchınskııdyń 120-jyldyǵy, E.Sıdorkınniń 95-jyldyǵy, E.Sergebaevtyń 85-jyldyǵyna arnalǵan «Shabyt jańǵyryǵy» atty mereıtoılyq kórmesi de kórermen nazaryna usynylady. Aksıa aıasynda Atyraýlyq sýretshi Iýlıa Proskýranyń «Kóshpendiler álemi» (Dýsha kochevnıka) atty derbes kórmesi ári avtorlyq ekskýrsıasy ótedi. Taǵy bir qyzyqty kórme – mýzeıimizdiń qoryndaǵy jádigerlerden daıyndalǵan «Hat jazyp tur...» kórmesi. Bul kórmeniń negizgi maqsaty – dástúrli hat-habar almasýdyń ádisterin, túrlerin, mehanızmderin qazirgi tańdaǵy baılanystyń basqa da quraldarymen sabaqtastyra kórsetý. Kórmede QR MOM qoryndaǵy arab, latyn jáne kırıll álipbılerinde jazylǵan hat nusqalary kórsetiledi. Sonymen qatar, Sh.Ýálıhanov, A.Qunanbaev, Á.Marǵulan, M.Áýezov, S.Muqanov cyndy qazaqtyń zıaly tulǵalarynyń tarıhı hat-qujattarynyń túpnusqalarymen qatar, kóshirme nusqalary qoıylmaq. Qarapaıym eńbek adamdarynyń E.Ómirzaqovqa, I.Esenberlınge, M.Ǵabdýllınge jazǵan hattary, basqa da tarıhı derekter kórsetiledi. Ár kezeńderdegi ártúrli mazmunda jazylǵan hattardy, ashyqhattardy, konverterdi jáne alýan túrli poshta markalaryn da osy kórmeden tamashalaýǵa bolady. Ekspozısıada kórmeniń taqyrybyn aıqyndaıtyn baılanys quraldarynyń Morze apparaty, jazý mashınkasy sıaqty t.b. qosymsha eksponattar qoıylady. Al, sol keshtiń eń este qalarlyq kórmesi – mýzeı qoryndaǵy óte qundy, biregeı eksponattardan quralǵan «Jaýhar jádiger» kórmesi bolmaq. Bul kórmege qoıylatyn mýzeılik zattar mýzeı qorynda saqtalady, ári turaqty ekspozısıadan olardy kóre almaısyz. Budan buryn kópshilik kórmegen, «Mýzeı túninde» ǵana jarqyraıtyn jádigerlerden quralǵan bul kórme eshkimdi de beı-jaı qaldyrmasy anyq.
Taǵy bir biregeı is-shara - «Sırek kezdesetin qıaqty saz aspaptarynyń memlekettik koleksıasy» RMQK qoryndaǵy aspaptaryndaǵy klasıkalyq mýzyka konserti. Ataqty aspap jasaýshylar Gvarnerı, Stradıvarı sekildi sheberlerdiń týyndylaryn kórip qana qoımaı, shanaǵynan shyqqan sıqyrly sazǵa elitesiz.
Bul keshte Ortalyq memlekettik mýzeıdiń ǵylymı kitaphanasy ázirlegen «Bilim berý júıesin damytý» kitap kórmesi men «Otbasy hrestomatıasy» qoǵamdyq qorynyń kitap kórme-jármeńkesi ótedi.
Iran Islam Respýblıkasy Bas konsýldyǵy «Irannyń dástúrli mádenıeti men óneri» kórmesin usynady.
Sonymen birge qolonershilerdiń qoloner sheberleriniń, mýzeı qalpyna keltirýshileriniń sheberlik saǵattary jáne ǵylymı ınteraktıv, mýzeılik kvestter, balalar men jasóspirimderge arnalǵan ártúrli oıyndar men vıktorınalar kesh kórigin qyzdyra túsedi.
Bul keshte arnaıy qonaqtarymyz – otandyq óner juldyzdarynyń ónerin tamashalaı alasyzdar.
- Mýzeı zaldary qansha bólimge bólingen? Qandaı eksponattar bar? Qaı ǵasyrdy kórsetedi?
- Ortalyq mýzeıdiń birinshi zaly – Paleontologıa jáne arheologıa zaly. Mundaǵy ekspozısıalyq keshen paleontologıalyq jáne arheologıalyq bólimderden turady. Paleontologıa bólimi Qazaqstan aýmaǵynan tabylǵan janýarlar men ósimdikterdiń qaldyqtary negizinde Jer betindegi tirshilik evalúsıasyn kórsetedi. Arheologıa bólimi tas ǵasyry, qola dáýiri, erte temir dáýiri, orta ǵasyr kezeńderin kórsetetin ekspozısıalyq bólimderden turady. Onda ejelgi dáýirden bastap HV ǵasyrǵa deıingi Qazaqstan aýmaǵyn mekendegen taıpalardyń tarıhy men mádenıetin kórsetetin eksponattar shoǵyrlanǵan.
«Tarıhı etnografıa» zaly qazaq halqynyń zattyq jáne rýhanı mádenıetimen tanystyrady. Munda qazaqtyń turmysy men sharýashylyǵyna, saıası ómirine, ónerine, tanym-túsinigine qatysty qarý-jaraqtar, zergerlik buıymdar, ulttyq kıimderi, kilem-kıiz buıymdary ornalasqan. Qazaq mádenıetiniń basty kórsetkishi – kıiz úı, Arystan sultannyń (HİH ǵ. birinshi jartysy) jaýyngerlik saýyty, bes myńnan astam marjanmen áshekeılengen HİH ǵasyrǵa tán tuskıizdi erekshe atap ótýge bolady.
«Tarıh jáne dıasporologıa» zaly Qazaqstanda turatyn etnıkalyq dıasporlardyń tarıhy, mádenıeti, turmys-tirshiligimen tanystyrady. Onda etnıkalyq dıasporlardyń turmystyq zattary, qolóner týyndylary, fotosýretter men qujattar qoıylǵan. Bul zalda 1941 – 1945 jylǵy soǵys kezindegi maıdan men tylda erlik kórsetken qazaqstandyqtarǵa arnalǵan «Qazaqstan Uly Otan soǵysy jyldarynda» ekspozısıalyq kesheni erekshe bólimdi quraıdy.
«Táýelsiz Qazaqstan» zalynda 1991 jyldan bastap búgingi kúnge deıingi Qazaqstannyń tarıhy qamtylǵan. Zalda Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderi, memlekettik marapattar, sondaı-aq, Qazaqstannyń ekonomıkasy, bilim berý, densaýlyq saqtaý, mádenıet, ǵylym men sport salalaryna qatysty eksponattar qoıylǵan.
«Ashyq qor» dep atalatyn Qazaqstannyń arhelogıalyq altyny zalynda Shilikti, Jalaýly (b.z.d. VIII-VII ǵǵ.), Pokrovka (b.z.d. V ǵ.), Qarǵaly (b.z.d. II-I ǵǵ.) qorymdarynan tabylǵan altyn buıymdarynyń túpnusqalary qoıylǵan. Saqtar men úısinderdiń ań stılinde jasalǵan zergerlik buıymdarynyń biregeı eksponattaryn osy zaldan kórýge bolady.
«Antropologıa mýzeıi» zaly adamnyń paıda bolýy men olardyń jer betine taralý prosesin jáne Qazaqstan tarıhynyń etno-rasogenetıkalyq damýyn kórsetetin eksponattar qoıylǵan. Bul Ortalyq Azıa boıynsha jalǵyz biregeı mýzeı. Zaldan adamnyń damý evolúsıasyn kórsetetin syzbalar, fotosýretter men músinderi ornalastyrylǵan.
- QR Memlekettik ortalyq mýzeıi búgingi tańda el mádenıetiniń damýyna qomaqty úles qosýda. Mýzeı qyzmetiniń negizgi baǵyttaryn atap ótseńiz??
- Búgingi tańda elimizdegi birden-bir jetekshi ári eń iri mýzeı bolyp sanalatyn Ortalyq mýzeı óz qyzmetiniń negizgi baǵyttary – mádenı-bilim berý, ekspozısıalyq-kórme, qor-saqtaý, ǵylymı-zertteý, qalpyna keltirý, jınaý, esepke-alý, redaksıalyq-baspa, aqparat jáne basqa da qyzmetter boıynsha nátıjeli jumys atqaryp, alys-jaqyn sheteldermen yntymaqtastyq baılanys ornatyp, memleketimizdiń búgingi tańda júrgizip otyrǵan saıasatyn mádenıet pen ǵylym salasyna engizýde zor úlesin qosyp keledi.