Elimizdiń geografıalyq ornalasýy kóptegen artyqshylyqtarǵa ıe. Alaıda, dál osy geografıalyq ornalasýymyzdyń tıimsiz tustary da bar. Túrli jerasty baılyqtaryna baı ári Orta Azıadaǵy eń úlken terıtorıa sý resýrstaryna baı emes. Mol sý kózderiniń basym kópshiligi tranysshekaralyq ózender arqyly kórshiles Reseı, Qytaı, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ózbekstan terıtorıalarynan aǵyp keledi. Aıtarǵa bolmasa, elimizde sý resýrsyna qatysty másele jyldan-jylǵa tereńdep barady. Eń qıyny, ǵalamdyq klımat ózgerisi bizdiń bul máselemizdi tipti de aýyrlata túsýde. Ótken aptada Qyrǵyzstannyń elimizge kiretin egis sýyn toqtatýy qoǵamǵa osy máseleniń ózektiligin qaıtalaı eske túsirdi.
Máseleniń tabıǵı qyry
Orta Azıada sý máselesi bolashaqta tipti de qıyndap, memleketter arasyndaǵy qaıshylyqty kúsheıtetinin kóptegen zertteýshiler aıtyp keledi. Tipti, aımaqta sý máselesi soǵystyń sebebine aınalady degen de boljamdar aıtylǵan. Erterekte jasalǵan bul boljamnyń shyndyqqa jaqyn ekenin, sońǵy jyldary anyq baıqap júrmiz. Biraq soǵystyń betin aýlaq qylsyn. Aımaqtaǵy elder bir-birimen jaqyn baýyrlastyǵyn, mádenı- tarıhı ortaqtyǵy negizinde máseleni qaqtyǵyssyz retteýge qabiletti dep senemiz.
Degenmen, biz atalǵan máselege jahandyq klımat ózgerisiniń áseri de kúsheıip kele jatqanyn kóbirek eskergenimiz durys. Qazir sý resýrstarynyń tapshylyǵy Eýrazıadaǵy birqatar memleketterdiń ortaq máselesine aınalyp keledi. Orta Shyǵystaǵy áıgili Efrat pen Tıgr darıalary aǵyp ótetin elderde qurǵaqshylyq jyl saıyn aýyrlap, darıa sýy jyldan-jylǵa azaıyp keledi. Al Iran kóp jyldan beri qurǵaqshylyqtyń aýyr zardabyn kórip keledi. Jalpy Orta Azıany qamtyǵan osy aımaq Sahara shóliniń áserine ushyrap jatqany týraly kóp jyldan beri ǵalymdar aıtyp keledi. Aldaǵy ýaqytta Orta Azıa elderinde topyraq shóleıttený tipti de kúsheıýi múmkin degen ǵylymı boljamdar da kezdesedi. Eger elimizdiń Qyzylorda, Mańǵystaý oblystaryndaǵy, oǵan qosa Atyraý, Aqtóbe jáne Ulytaý oblystarynyń keıbir óńirlerindegi jaratylystyq ózgeristerge nazar aýdaratyn bolsaq, atalǵan ǵylymı boljamnyń rastyǵyna kóz jetkize túsemiz. Demek, bul aldaǵy ýaqytta aımaqtaǵy sý máselesiniń ózektiligin tipti de aıqyndap beredi.
Bir qyrynan qaraǵanda, bul bizge máseleniń salmaqtylyǵyn tanytsa, endi bir jaǵynan sý resýrstaryna qatysty problemanyń jeke bizge ǵana tıesili qıynshylyq bolmaıtynyn da uǵyndyrady. Sondyqtan, Orta Azıa elderi úshin eń túıtkildi bul máseleni aımaqtyń ortaq taqyryby deńgeıinde qarastyrýdy qazirden bastap qolǵa alynýy tıis.
Máseleniń saıası qyry
Sý tabıǵı resýrs bolǵanymen, memleketterdiń múdde máselesine kelgende saıasılana ketetini belgili. Keı jaǵdaıda Qyrǵyzstannyń Qazaqstanǵa kiretin egistik sýlaryn toqtatýynda saıası sebepterdiń bolatynyn da joqqa shyǵara almaımyz. Qyrǵyzstannan keletin sý máselesi talqylanǵanda, keıde máselege soltústik kórshimizdiń qatysy bar degen de sózder aıtylyp qalyp jatady. Bir kezde qyrǵyz aǵaıynnyń bizden ótetin taýarlary kedendik baqylaýda uzaq turyp qalǵan ýaqytta, anaý Talas ózeniniń bizdiń aýmaqtaǵy aǵarynda sý azaıyp ketti degendeı. Qyl qysqasyna kelgende Qazaqstannyń álsiz tusy retinde kórshilerimiz sýdy óziniń saıası maqsattaryna paıdalanǵysy kelip qalatyny ras.
Bunymen birge myna bir máseleni nazarǵa alýǵa týra keledi. Qazir qyrǵyz qoǵamynda «sýdy taýar retinde satý» degen usynystar qaıta kóterilip jatyr. Bul alǵash KSRO ydyraǵan kezderde bir ret kóterilip, keıin toqtap qalǵan taqyryp edi. Aıtatyn ýáji «Biz sýdy taýar retinde satyp berýimiz kerek, olar da bizge gazdy tegin bermeıdi ǵoı» degenge jaqyn. Erte kezderi Týrdakýn Ýsýbalıev syndy saıasatkerleri Joǵorǵy keńeshte «sý taýar bolsyn» degen bastamany kótergen.
Degenmen, bul joly jaǵdaı basqasha bolǵandaı. Qyrǵyzstannyń Aýylsharýashylyq mınıstrligi resmı málimdemede Jambyl oblysyna beriletin sýdyń lımıti erte betkenin, oǵan eki el arasyndaǵy resmı kelisim sebep bolǵanyn aıtqany bar. Iaǵnı eki el ókilderi 17–19 shilde de kezdesken, Qazaqstan taraby Kırov sý qoımasynan sekýndyna 40 tekshe metrden 45 tekshe metrge deıin kóbeıtýdi suraǵan. Bul boıynsha lımıt jyldaǵy ýaqytynan erte bitken. Bundaǵy Kırov sý qoımasy Talas ózeniniń sýyn jınap ustaıdy. Qyrǵyz tarabynyń resmı málimetinde sý qoımasynyń 80 paıyz sýyn Qazaqstan, 20 paıyzyn Qyrǵyzstan paıdalanyp otyr.
Qyrǵyzstanda Orta-Toǵaı (Orto-Togoı), Kırov nemese Toqtaǵul (Toktogýl) sekildi 4 iri sý qoımasy, odan da bólek shaǵyn sý qoımalary bolyp 34 mldr kýb mólsherinde sý saqtap otyrady. Biraq bul Keńes dáýirinde bir ǵana Qyrǵyzstan úshin emes, kórshiles Qazaqstan men Ózbekstannyń da ortaq múddesi turǵysynan júzege asyrylǵan jobalar bolatyn. Másele qaıdan shyǵyp otyr, másele biz sol dástúrli kúıde osy jobalardyń ıgiligin kóre bersek, ortaq ıgilikke asyra bersek deımiz. Biraq qyrǵyz taraby sý máselesiniń barǵan saıyn qıyndaýyna oraı ózindegi artyqshylyqty kádege jaratqysy keledi degendeı. Buǵan jańa saıası sebepti alǵa tartýǵa taǵy bolmaıdy. Qyrǵyzstannyń óz ishinde de keıbir aımaqta sý tapshylyǵynyń bolyp jatqany shyn. Aıtalyq, qyrǵyz aqparat quraldaryndaǵy málimetke súıensek, Kırov sý qoımasynyń ǵana emes, jalpy el aýmaǵynda saqtaǵan sýdyń tek 20 paıyzyn ǵana jaratyp, qalǵany – 80 paıyzy Qazaqstan men Ózbekstanǵa ketedi eken.
Ortaq máseleni ózimizden bastaý kerek
Jasyrary joq, sý máselesi – elimizdiń eń álsiz tusy. Biraq sý basynda otyrǵan Qyrǵyzstan men Tájikstan da máseleniń tek Qazaqstan men Ózbekstanǵa táýeldi emes ekenin uǵynýy tıis. Sondyqtan da qazirgi ýaqyttaǵy saıası jáne ózge de sebepterden órbıtin máseleni mashtabty deńgeıde ortaq sheshýdiń joldaryn qarastyrý mańyzdy. Bul úshin aımaqtaǵy bes el aýylsharýashylyǵyna sýdy tıimdi paıdalanýdyń ortaq úlgisin engizýi tıis. Aıtalyq, tamshylatyp sýarý sekildi tásilderdi bir el emes, óńir elderi bir ýaqytta damytqanda ónimin kórýge bolady. Tipti, qajet jaǵdaıda aımaq elderiniń aýyl sharýashylyǵynda osyndaı tehnologıany engizýge aýqymdy ınvestısıa tartýǵa da ábden bolady.
Buǵan qosa, aýylsharýashylyǵynan tartyp turmysta sýdy jáne energıany paıdalanýdyń eń únemdi joldary engizilýi qajet. Aıtalyq, áleýmettik oryndardan bastap sý men jaryqty tek paıdalanǵan kezde ǵana qosylatyn sensorly júıeleri jappaı engizilse de, bunyń ózi mıllıondaǵan tekshe metr sý men mıllıondaǵan kılovatt jaryqty únemdep qalady. Qazaqstan bolashaqtaǵy osy bir qıyn máseleni sheshýdi qazirden bastap qolǵa alýy, energıa men resýrstardy únemdeıtin júıelerdi engizýde bastamashy bolýy tıis. Árıne, bolashaqtyń máselelerin úshin qazirden bastap tıimdi sharttardy qalyptastyrý úshin basqa baǵyttarda da basymdyqty saqtap otyrý bárinen mańyzdy.
«Almaty-akshamý», №100, 22 tamyz, 2023 jyl