Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 20–22 tamyz aralyǵynda memlekettik saparmen Vetnam Halyq respýblıkasyna bardy. Sapar barysynda saýda-ekonomıkalyq baılanystardyń nyǵaıýy kútilýde. Aıta ketetini, memlekettik saparǵa budan buryn 11–13 maýsymda barýy kerek edi. Alaıda, Abaı oblysyndaǵy orman órti ony keıinge qaldyrýǵa májbúr etti.
DAIYN ÓNİM ALYP, SHIKİZAT SATAMYZ
Vetnam sondaı-aq, agrarly-ındýstrıaldy memleket. Indýstrıalandyrý men joǵary tehnologıa damyǵanyna qaramastan aýyl sharýashylyq ónimderin kóptep eksporttaıdy. Aýyl sharýashylyq ónimderiniń ishinde teńiz ónimderi, kúrish, kofe, kaýchýk ózge elderge satylady. Al ımporttaıtyn negizgi taýarlarǵa ónerkásip ónimderi, munaı ónimderi, tyńaıtqyshtar, dándi daqyldar, maqta, sement jatady.
Qazaqstan bul jaǵynan maqta, bıdaı ónimderin eksporttaýǵa múddeli. Bul týraly bıyl 15–17 naýryzda Vetnamda ótken bıznes forýmda da aıtyldy. Sonymen qatar, aýyl sharýashylyq tyńaıtqyshtaryn da satýǵa múmkindigimiz bar. Alaıda, eki eldiń saýda-ekonomıkalyq saıasatyn júzege asyrýda birshama kemshilikter bar.
Birinshiden, taýar aınalymy teris saldony kórsetýde. Mysaly, byltyr jalpy saýda aınalym 525 mln AQSH dollaryn qurasa, sonyń 125 mln-y ǵana eksportqa tıesili. Demek, biz satqannan góri, kóp nárseni satyp alamyz. Bári árıne, bizge tıimdi emes.
Ekinshiden, bizdiń eksporttyń qurylymy da strategıalyq turǵydan álsiz. Elimiz shıkizatty satyp, daıyn ónimderdi satyp alady. Bul kemshilik tek Vetnam baǵytynda ǵana emes, ózge de eldermen saýda-ekonomıkalyq baılanysta baıqalady.
Sondyqtan Úkimettiń aldynda eki mindet tur. Aldymen eksport kólemin arttyrý, qala berdi óndirý ónerkásibin damytyp, daıyn ónimderdi satý.
SATÝǴA DA KEDERGİ KÓP
Qazaqstan men Vetnam arasynda saýda-ekonomıkalyq baılanysty nyǵaıtýǵa basty alań – Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq. 2015 jyly EAEO men Vetnam arasynda saýda baılanysyn nyǵaıtý maqsatynda erkin saýda kelisimi jasaldy. Ol 2016 jyly kúshine endi. Alaıda, uzaq ýaqyt ótse de áli kúnge deıin aýyz toltyryp aıtatyndaı ózgeris joq.
Degenmen, sońǵy jyldaǵy álemdegi geosaıası jaǵdaıdyń nasharlaýy, sanksıalyq teketires Ońtústik Shyǵys Azıa aımaǵyna degen qyzyǵýshylyqty arttyrdy. Bul bizdiń astyqty satatyn jańa naryqty ashýǵa ıtermeledi. Al 100 mln-nan astam halqy bar Vetnam taptyrmas el. Dese de, munda da kedergiler bolýy múmkin. Birinshiden, vetnamdyqtardyń negizgi rasıonyn kúrish quraıdy. Sondyqtan naryq úlken bolmaıdy. Degenmen, kespeni de kóp tutynady. Soǵan sáıkes Qazaqstannyń tek bıdaıdy emes, ony óńdep, daıyn ónim – kespelerdi eksporttaýyna bolady.
Ekinshi suranysqa ıe taýar – bul maqta. Maqtany da keń kólemde eksporttaýǵa bolady. Alaıda, elimizde maqtanyń ónimdiligi tómen. Sebebi, maqta sýdy qajet etedi. Al aýyzsý men sharýashylyq sý máselesi órship turǵan bizdiń el úshin maqta eksportyn arttyrý qıyn bolmaq.
Degenmen, eń basty kedergi EAEO-ǵa múshe elderdiń eksport qurylymy birdeı bolýynda. Bul jerde Vetnam sıaqty naryqqa báseke bolýy múmkin.
ÚLGİ ALAR TUSYMYZ KÓP
El ekonomıkasynyń negizgi qozǵaýshy kúshi – halqy. Bıyl halqynyń sany 100 mln-nan asty. Eldegi jumys kúshi kóp, ári arzan. Sondyqtan ınvestısıalyq jaǵynan tartymdy.
Syrtqy ınvestısıalyq tartymdylyq jaıly elge tartylǵan ınvestısıa kólemi aıtyp bere alady. Vetnamnyń Josparlaý jáne ınvestısıa mınıstrliginiń málimetinshe 2022 jyly ınvestısıa kólemi 27,7 mlrd AQSH dollaryn qurady. Bul jaǵynan Vetnam álemniń úzdik 30 eli qatarynda. Mysaly, 2019 jylǵy Búkil álemdik banktiń syrtqy ınvestısıa tartý reıtıngisinde 22-oryndy ıelengen. Ol kezde ınvestısıa kólemi 15,5 mlrd AQSH dollaryn quraǵan.
Investısıanyń basym kópshilik sala boıynsha tartylýy, el ekonomıkasynyń ártaraptanǵanyn (dıversıfıkasıa) kórsetedi. Mysaly, 2022 jyly ulttyq ekonomıkadaǵy 21 salanyń 19-yna syrttan ınvestısıa salynǵan. Jalpy ınvestısıanyń 60%-y óńdeý ónerkásibine tıesili. Odan keıingi orynda jyljymaıtyn múlik salasy. Munda 4,5 mldr AQSH dollary kóleminde ınvestısıa tartylǵan. Sondaı-aq, elektroqurylǵylar óndirisi men ǵylymı-tehnıkalyq salaǵa ınvestısıa kóp salynǵan.
Qala berdi eldiń ınvestısıalyq saıasaty tek elge qarajat alyp kelýmen shektelmeıdi. Munda joǵaryda atap ótkenimizdeı, ınvestısıalyq dıversıfıkasıaǵa mán beredi. Sonymen qatar, ınvestısıanyń jańa jobalarǵa (startaptarǵa) salynýyna mán beriledi. Mysaly, ótken jyly kóterme jáne bólshek saýdaǵa tartylǵan ınvestısıanyń 30%-y startaptarǵa salynǵan. Sol sıaqty, óńdeý ónerkásibiniń 25%-y jáne kásibı ǵylymı-tehnıkalyq salanyń 16%-y – startap.
Jalpy, elge ótken jyly 108 elden ınvestısıa tartylǵan. 2022 jylǵy málimet boıynsha elge eń kóp ınvestısıany Sıngapýr quıǵan. Odan keıin Ońtústik Koreıa, Japonıa, Qytaı elderi. Eldiń ınvestısıalyq saıasatynda Ońtústik Koreıanyń róli basym. Sebebi, kapıtaldyń basym bóligi jańa óndiriske, startaptarǵa bólinedi.
«Almaty-akshamý», №100, 22 tamyz, 2023 jyl