Budan bir aı buryn Vashıngton tarapy BUU Bas Assambleıasynyń kezekti jıyny qarsańynda AQSH jáne Orta Azıa elderiniń samıtin ótkizýdi usynǵan. Atalǵan formatta AQSH pen aımaq elderiniń joǵary jetekshileri buǵan deıin de birneshe márte bas qosqan. Alaıda, bul retkisi prezıdentter qatysqan joǵary deńgeıdegi samıt retinde máni men mańyzy aıryqsha. Orta Azıa elderi basshylaryna Aq úıdiń shaqyrýlary kelip túsip jatqan tusta basylymymyz tarapynan taqyrypqa qatysty shaǵyn saraptama da jarıalaǵan edik. Samıt qarsańynda AQSH pen Orta Azıa qarym-qatynasyna keńirek toqtalýdy jón kórdik.
KEZDESÝDİŃ BASTY TAQYRYPTARY
19 qyrkúıekke josparlanǵan samıttiń negizgi taqyryby AQSH pen aımaq elderiniń yntymaqtastyǵy bolatyny buǵan deıin de aıtylǵan. Bir kún buryn Aq úıdiń qaýipsizdik jónindegi keńesshisi Djeık Sallıvan baspasóz jıynynda samıt týraly keńirek toqtaldy. Sallıvan sózinde: «Samıtte el basshylary birqatar máselelerdi talqylaıdy dep josparlanǵan. Aıtalyq, aımaqtaǵy qaýipsizdik máselesinen tartyp, saýda baılanystary, klımat ózgerisi, sondaı-aq, zań ústemdigin bekemdeý syndy negizgi taqyryptary bar», – degen.
Sallıvannyń málimdegenindeı, AQSH prezıdenti Jo Baıden men Orta Azıadaǵy bes eldiń jetekshileri jıyn sońynda ortaq kelisimge qol qoıýy da múmkin. Eger AQSH-tyń Orta Azıaǵa nazar aýdaryndaǵy eń negizgi sebepterge júginsek, samıt barysynda Reseıdiń aımaq elderin paıdalanyp sanksıadan jaltarý múmkindigi, soǵan qatysty sharalar, sondaı-aq, Qytaıdyń aımaq elderimen jasasqan ekonomıkalyq kelisimderi de sóz bolýy múmkin. Aımaq qaýipsizdigi taqyrybynyń aıasynda tehnologıalyq, kıber-qaýipsizdik máseleriniń de sóz etilýi múmkin.
AQ ÚI NENİ KÓZDEIDİ?
Qazaqstandy qamtyǵan aımaqtyń qazirgi álemdik jaǵdaıda geostrategıalyq mańyzynyń arta túskenin aıtyp kelemiz. Bul shyn mánisinde, aımaqtyń qaıtalanbas geografıalyq ornalasýynan kelip shyqqan. Búgingideı iri derjavalar arasyndaǵy halyqaralyq jańa tártipke degen umtylys kezinde Orta Azıa syndy Reseı, Qytaı, Ońtústik Azıa, Islam álemi jáne Eýropa arasyndaǵy kópir ári býferlik aımaq ekeni barynsha aıqyn kórinedi. Ári bul aımaqta Amerıka Qurama Shtattarynyń eń negizgi strategıalyq básekelesteri belsendilikke ıe. Aıtalyq, Reseı aımaqta dástúrli yqpal etýshi kúsh retinde baǵalansa, Qytaıdyń ekonomıkalyq, soǵan ilese saıası yqpaly da ósip kele jatqany belgili. Vashıngton osy bir mańyzdy geosaıası aımaqta óziniń pozısıasyn alǵa jyljytý arqyly aldynǵy eki básekelesine jaýap berýdi mańyzdy dep sanaıdy. Sebebi, iri derjavalar arasyndaǵy básekelestik qarym- qatynastar kóbinshe olardyń yqpal etý aımaqtaryndaǵy júristerimen baǵalanady.
AQSH pen Orta Azıa elderiniń 5+1 formatyndaǵy samıti kóp taraptyń nazaryn aýdardy. Sonyń ishinde álemdegi yqpaldy aqparat quraldary da bul kezdesýdiń mán- mańyzy týrasynda óz pikirlerin jazyp jatyr. Samıttiń aldynda The Wall Street Journal basylymy taqyrypqa qatysty kólemdi materıal jarıa etip, «AQSH Orta Azıadaǵy strategıasyn damytýy kerek» degen ýájin keltirdi. Basylymnyń halyqaralyq saıasat pen ekonomıkadaǵy yqpal-bedelin eskergende, bul ýájdiń aıtylýy beker emes. Atalǵan iskerlik basylym Vashıngtonnyń tamyryn tap basyp taýyp otyr. Bulardy jınaqtaı kele, Qurama Shtattar aımaqtaǵy óz áriptesterine qarsy qadamdaryn alǵa jyljytyp, Orta Azıaǵa degen nazaryn arttyra túsedi dep boljaı alamyz.
AIMAQQA YQPAL JASAÝ BAǴDARY
Aımaq elderiniń syrtqy saıasaty negizinen bir ortaq baǵytyn tapqan. Kóbinshe syrtqy kúshter arasyndaǵy teńgerimdi saqtaý arqyly aımaqtyq ortaq múddeni qorǵaýǵa tyrysady. AQSH-tyń aımaqqa nazar aýdarýy burynǵydan kúsheıgen tusta, qalaıda Orta Azıadaǵy iri oıynshylar ortasyndaǵy báseke qyza túsetini anyq. Bul Qazaqstan, Ózbektan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan men Tájikstandy qamtyǵan geosaıası keńistikke jańa syn qaterlermen keledi. Eń aldymen, osy elder úshin syrtqy kúshter teńgerimin saqtaýdaǵy qıynshylyqtar alǵa shyǵady. Ózine irgeles jatqan iri derjavalardyń múddesi men jahandyq iri oıynshy ortasyndaǵy múddelerdi teńestirý burynǵydan qıyndaı túsedi.
Bul, árıne, belgili deńgeıde aımaq elderiniń ishki ıntegrasıasyna da oń áser beretinin kóremiz. Sebebi, syrtqy oıynshardyń basym kópshiligi Orta Azıadaǵy bes eldi jeke-jeke qarastyrýdan kóri bir ortaq geosaıası alań retinde qarastyrýy osy elderdiń ortaq maqsatqa jumylýyna jaǵdaı jasaıdy. Aımaq elderiniń jetekshileri Nú-Iork saparynan buryn Dýshanbede bas qosqany belgili. Onda tikeleı aldaǵy samıt sóz bolmaǵanymen, birqatar máselede boıynsha tıimdi pikir almasý oraıyna ıe boldy. Aımaqtaǵy jáne aımaqtan syrtqary kezektesken mundaı úrdister ishki ıntegrasıany jedeldetýge yqpal etip jatyr.
Al syrtqy iri oıynshylar Qazaqstandy aımaqtaǵy kóshbasshy el retinde kóretini anyq. AQSH bolsa óziniń Aýǵanstandaǵy is-qımyldaryna oraı Ózbekstanǵa aıryqsha mán berip otyratynyn da bilemiz. Biraq qazirgi bolyp jatqan úrdis aımaqtyń kóshbasshylyǵyn anyqtaýda emes, másele syrtqy jaǵdaılarǵa baılanysty ortaq ustanymdy qalyptastyrýdyń mańyzynda. Bul jaǵynda aımaqta Astana men Tashkenttiń pikir birligi sheshýshi ról atqarady.
«Almaty-akshamy», №111 19 qyrkúıek, 2023 jyl