Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev: «Qashanǵa deıin ımportqa táýeldi bola beremiz. Namys qaıda? Qazaqstanda túrli ónim óndirýdi jolǵa qoıatyn kez keldi», – dedi. Shynynda da, biz nege ózimizde óndirmeımiz? Bárin syrttan satyp ala berý sonshalyqty tıimdi me?
Qazir eldegi dári-dármektiń 10 paıyzy ǵana ózimizde óndiriledi. Qalǵan 90 paıyzy syrttan ákelinedi. Bul startegıalyq taýar, oǵan basqasha kózqaraspen qaraý kerek. Bizde ındýstrıalyq basym baǵyttar boıynsha 10 sala bar. Olar salyqtyq jeńildikter alady. Biraq sonyń ishinde farmasevtıka joq! Al koronavırýs pandemıasy álemdi sharlaǵan ýaqytta kóptegen elder shekarasyn tars jaýyp tastady. Qytaıdyń ózi Qazaqstanmen shekarany ýaqytsha jaýyp qoıdy. Osydan keıin elimizde dári-dármek tapshylyǵy bastalyp, aty jaman indetpen aýyrǵan naýqastarǵa dárilik preparattar jetispeı, qaıtys bolyp ketip jatty. Dári-dármektiń baǵasy aspandap ketti. Tipti, medısına qyzmetkerlerinde koronavırýstan qorǵaıtyn quraldar men kıimder jetkiliksiz bolǵandyqtan, qanshama bilikti dárigerlerden aıyrylyp qaldyq. QR Syrtqy ister mınıstrligi álem elderinen gýmanıtarlyq kómek surady. Ne dári shyǵara almaı, ne betperde tige almaı, osyndaı qıyn jaǵdaıǵa tap boldyq. Elimizde óndiris oryndaryn kóptep ashýdyń mańyzdylyǵy, mine, osynda jatyr.
Degenmen, keıbir kásipkerler Qazaqstanda óndiris ashqannan góri shetelden taýar ákep satqan áldeqaıda tıimdi ekenin aıtady. Óıtkeni, bizde ónerkásip ornynyń sehy, óndiris oryndaryn ashý úshin kóptegen búrokratıalyq kedergiler bar. Máselen, kishkene seh ashý úshin aldymen jer satyp alýyń kerek. Qaladan jer satyp alý úshin kóp qarjyń bolýy tıis. Ol sehty turǵyzý úshin de 30–40 myń dollar taǵy shyǵyndalasyń. Onyń ǵımaratyn salyp, endi jumysyńdy bastaıyn deseń, SES, órt sóndirýshiler, sáýlet jáne qala qurylysy sekildi, t.b. tıisti organdardan ruqsat alýyń qajet. Al olardyń bárinen ruqsat alyp, jumys bastaǵansha 100 myń dollar qarjy jáı ketip qalady. Sosyn munsha ketirgen shyǵynyńdy qashan qaıtaryp alasyń?
Shaǵyn óndiris ornynyń ózine shamamen osynsha qarajat ketedi. Al úlken óndiris ornyn ashsańyz, onda tipten túrli qıyndyqtarǵa tap bolasyz. Onyń ústine, bankten nesıe alýdyń ózi ońaı emes. Kepildikke qoıatyn múlik suraıdy, paıyzdyq ústemaqysy tym qymbat. Munyń barlyǵyna tótep berý kez kelgen kásipkerdiń qolynan kele bermeıtin tym kúrdeli is. Onymen qosa, bizde jaqsy maman joq, bolǵan kúnniń ózinde jumys kúshi óte qymbat. Tıisti organdar da qaıta-qaıta tekserip mazańdy alady. Tipti, keıbir tekserýshi organdar tanystarynyń atynan shaǵym jazdyryp alyp, tekserýdi jıiletip jiberedi. Al árbir tekserýge qaltańnan shyǵyndalasyń. Sondyqtan bizdiń shaǵyn bıznespen aınalysatyn kásipkerler óndiris ornyn ashqannan góri, Qytaıdan, Reseıden, Túrkıadan taýar alyp kelip, osynda satqandy tıimdi kóredi.
Bizdegi ákimderdiń de kópshiliginiń túsinigi osyndaı. «Óndiris oryndarynda otandyq taýar óndirýdiń shyǵyny óte joǵary, ózin aqtamaıdy. Shetelden daıyn taýar satyp alǵan áldeqaıda arzanǵa túsedi. Sheteldik taýar shyǵyny arzanǵa túskende, qymbatqa óndirýdiń qajeti ne?» dep túsinedi keı ákimder.
Biraq koronavırýs pandemıasy bizge ashshy sabaq boldy emes pe? Sondyqtan qandaı jaǵdaı bolmasyn, bizge óndiris oryndaryn kóptep ashý kerek. Syrttan satyp alyp, ony elge qymbat baǵada satý durys emes. Biz bul arqyly memleketimizdi eshqashan damyta almaımyz.
Jasyratyny joq, qazirdiń ózinde biz shıkizat jetkizetin elge aınalyp otyrmyz. Iaǵnı biz tek jerasty baılyqtarymyzben ǵana kún kórip júrmiz. Kúni erteń ol da azaıady, taýsylady. Sondyqtan jerasty baılyǵymyz sarqylmaı turǵanda, 50–60 jyldyń ishinde biz óndiris pen ónerkásibimizdi damytyp alýymyz qajet. Onsyz jaǵdaıymyz qıyn bolady. Árıne, ol bir kúnde damyp ketpeıdi, áste-áste memlekettik qoldaý arqyly isti dóńgeletip alýymyz kerek.
Memlekettik qoldaý degen ne? Ol eń birinshi – kásipkerlik salasyn sheneýnikterdiń búrokratıalyq kedergilerinen aman saqtaý. İri óndiriske memleket demeý bolsa, al shaǵyn sehtarǵa jergilikti bılik súıenish bolýy kerek. Bankter de kásipkerlerge orynsyz talaptar qoıyp, jyljymaıtyn múlikti kepilzatqa alyp, banktik nesıelerdiń paıyzdyq aqysyn joǵarylatýyna jol bermeýimiz qajet. Qıyn kezderde memleket bankterdiń tyǵyryqtan shyǵýyna qolǵabys jasady. Bankter tarapynan da sonyń qaıtarymy bolýy tıis. Salyq, keden, tehnıkalyq retteýge qatysty máselelerde de óndiris oryndaryn ashatyn kásipkerlerge jeńildik qarastyrylý kerek. 3–5 jylda aıaqqa turyp alǵan soń, óndiristen túsetin paıda alyp- satýdan túsetin paıdadan 10 ese artyq bolýy múmkin.
Ókinishke qaraı, bizdiń kásipkerler búgin aqsha salyp, az bolsa da, erteń paıda túsirgendi qol kóredi. Uzaq josparlaý joq. «Paıda zıannyń arǵy jaǵynda» degendi eskermeıdi. Arǵy jaǵyndaǵy paıdany kórmeı, bergi jaqtaǵy zıandy eseptep, bastamaı jatyp shoshıdy. Mundaı qubylystyń bolýyna, bir jaǵynan ákimshilik kedergiler men búrokratıa yqpal etip otyr.
Sybaılas jemqorlyq degen dert te kásipkerliktiń damýyna tusaý bolyp keledi. Qazir memleket óndiristi damytýǵa qyrýar qarjy bólip, kásipkerlerge qoldaý jasap jatyr. Biraq nátıje shamaly. Óıtkeni, óndiris oshaqtaryn ashýǵa bólinip jatqan qyrýar qarjy talan-tarajǵa túsip jatyr. Óndiris oshaǵyn ashyp, ónimin satyp, paıda tabýdy emes, óndiris ornyn ashýǵa bólingen aqshany qaltaǵa basyp alyp, tabanyn jaltyratatyn qara nıet kásipkersymaqtar da kóp. SondyqtanÚkimet qarjyny kim kóringenniń qolyna bermeýi tıis.
TÚIİN:
«Qazaqstanda óndiris ornyn ashqan tıimsiz» degen bos sóz. Kezinde elimizde jeńil ónerkásip salasynda jan-jaqty jumys istegen «Jetisý», «AHBK» syndy kásiporyndar boldy. Ár jyl qyrýar paıdamen shyǵatyn. Eger óndiris salasyn damytpaıtyn bolsaq, erteń báribir bireýge kúnimiz qarap qalady. Qytaı, Reseı taýarlarynyń baǵasyn qymbattatyp jiberse, ol bizge mindetti túrde keri áser etetin bolady. Sondyqtan burynǵy toqyrap qalǵan óndiris oryndaryn qaıta jańǵyrtyp, jolǵa qoıýymyz tıis. Óndiristi damytýymyz qajet.
Taqyrypqa oraı
Erbol ISAHANOV, Almaty qalasynyń turǵyny:
ERTEŃGİ ÓMİR JAQSY BOLSYN
Eger biz ózimizde óndiris ornyn ashpaı, shetelden taýar kirgizýdi qoımaıtyn bolsaq, munyń arty jaqsylyqqa ákelmeıdi. Bóten elden taýar tasýdyń saldarynan jumyssyzdyq paıda bolady. Jumyssyzdyqtan qylmys, jezókshelik, urlyq-qarlyq kóbeıedi. Halyqtyń, ásirese, jastardyń rýhy solǵyn tartyp, ishkilikke beıim bolady. Ajyrasý, balasyn kóshege tastaý sekildi adam shoshyrlyq áleýmettik máseleler artady. Qazirdiń ózinde aıtyńyzshy, bazarda arba súırep, vokzalda júk tasıtyn, Seıfýllın kóshesinde jumys surap otyrǵan, Jetim buryshtan páter izdep tentirep júrgen qazaq jastarynda qandaı rýh bar deısiz? Olardyń rýhyn qara jumys ezip tastaǵan. Erteńgi armandar, ańsaýlar, qazaq elin erlikke, eldikke, bastaıtyn sara joldar týraly romantıkalyq, pafostyq qıaldar olardyń oıyna kirip-shyqpaıdy. Óıtkeni, barlyǵynyń oıy qalaı kún kóremin, tabys qalaı tabamyn dep júredi. Erteńgi ómiriniń jaqsy bolatynyna olar senbeıdi.
Onyń ústine, adamdar da kúnnen-kúnge qatqyldanyp, meıirimsizdenip bara jatyr. Árbirden soń, qazaq halqynyń bolashaǵyn oılaýǵa jaǵdaı jasap otyrmyz ba? Aınalyp kelgende, jumyssyzdyq namyssyzdyqty týdyratynyn da eriksiz moıyndaıdy ekensiń. Sondyqtan qandaı jaǵdaı bolmasyn, elimizde óndiris oryndaryn kóptep ashyp, halyqtyń jumys istep, tabys tabýyna barynsha jaǵdaı jasaýymyz tıis.
Nazgúl ARYNOVA, ekonomıs, qarjyger maman:
HALYQ JUMYSSYZ QALMAÝǴA TIİS
Shynynda da, qazir qarap tursaq, álemdi jumyssyzdyq jaılap barady. Halyqaralyq eńbek uıymynyń (HEU) málimetine sensek, álemdegi jumysshylardyń jartysy kúndelikti tabysynan aıyrylýy múmkin. Eń birinshi jáne aýyr soqqyny beıresmı nemese óz-ózin jumyspen qamtyp júrgen azamattar alýda. HEU-nyń baǵalaýynsha, olardyń sany – 1,6 mlrd adam, álemdik eńbek kúshiniń teń jartysyna jýyǵyn quraıdy.
Sonymen qatar, álemdegi 436 mıllıonnan astam kásiporyn bankrottyq jaǵdaıdyń aldynda tur. Halyqaralyq valúta qorynyń boljamy boıynsha, bıyl Qazaqstanda ekonomıka 2,5 paıyzǵa tómendep, jumyssyzdyq 4,8 paıyzdan 7,8 paıyzǵa artady. Ekonomıkalyq belsendilik tómendeıdi, tipti jumys istep júrgen adamdardyń arasynda kedeılik ósedi. Saýda-sattyq, óndiris, kólik jóndeý, qonaqúı, azyq-túlik daıyndaý jáne jyljymaıtyn múlik sektorlary bárinen kóp zardap shegedi.
Onyń ústine, birqatar áleýmettik zertteýler boıynsha aýyl turǵyndarynyń 60 paıyzy ózderin kedeı ómir súretinder qataryna jatqyzatyny anyqtaldy. Mundaı jaǵdaıda elimizge kóptep óndiris oryndaryn ashý óte mańyzdy. Halyq jumyssyz qalmaýy tıis. Bul – óte alańdatarlyq jaǵdaı. Aınalyp kelgende, munyń barlyǵy memlekettiń qaýipsizdigine qater tóndiretinin umytpaýymyz kerek.
Baqytbek BIDÁÝLETULY, kásipker:
JASTARǴA NAQTY İS JÚZİNDE QOLDAÝ BİLDİRÝ QAJET
Taıaýda men aýylǵa baryp qaıttym. Ondaǵy halyqtyń turmys jaǵdaıy óte qıyn. Barlyǵy qalaı kún kóremin degen oıdyń ezgisinde dińkelep júr. Sheteldik kompanıalardyń qolastynda bolmashy aılyqqa nemese solardyń tepkisiniń astynda úndemeı, jumysymnan aıyrylyp qalmaıyn dep júrgen jastar qanshama. Árıne, mynadaı daǵdarys kezinde olar qalaı kóteriledi, qalaı quqyn qorǵaıdy? Jumyssyz qalsa, dalada qalatynyn jastar biledi. Sondyqtan memleket basynda otyrǵan azamattar jastarǵa qaǵaz júzinde emes, naqty is júzinde qoldaý bildirýi qajet.
Sonymen birge, bizge qatyssyz álemdik problemalardy talqylaǵan jıyndar, júzdegen adamdar shaqyrylǵan halyqaralyq konferensıalardy ótkizýdi doǵarý kerek. Áıteýir bıik minberlerden qyzyl sózder burqaqsha atqylaýda. Apyr-aı, osynsha sózge bola qanshama qarjy jelge ushyrylady. Bálkim, tym quryǵanda sol qarjyǵa shaǵyn óndiris oryndaryn ashyp, qarasha halyqtyń jumysqa ornalasýyna kómektesý kerek shyǵar...