Jańa jyl aldyndaǵy qalyń qarbalas, naýqan kúnderdiń birinde biz turatyn yqshamaýdandaǵy bir páterge ury túsipti. Úı ıeleri – jumysta, balalary – sabaqta. Tús áletinde úlken uly mektepten kelse, esik ashyq-shashyq, bólmeler astań-kesteń... Ústel ústinde turǵan noýtbýk, shkaftaǵy jaramdy kıim, tartpadaǵy qymbat áshekeıler, anaý-mynaý aqsha – túgel qoldy bolǵan. Polısıa shaqyrǵanymen, urylar sol kúıi ustatqan joq.
Qyzyqtyń bári keshke kórshilermen sóıleskende anyqtaldy. Úptelgen úıge qarama-qarsy páterde turatyn áıel óziniń tymaýratyp júrgenin, kúni boıy tósek tartyp jatqanyn aıta kelip, sáske kezindegi siltideı tunǵan tynyshtyqta esik syrtynan áldebir kúbir-sybyr, jybyr-jybyrdy estigenin málimdeıdi. «Ne boldy eken?» dep, syrtqy esigindegi oımaqtaı sańylaýdan syǵalasa, qarama-qarsy páter aldynda eki jas jigit qonaqqa kelgendeı qońyraý basyp (qońyraýdyń istemeı turǵany keıin anyqtaldy) tur eken. Munyń bári urylardyń ásiresaqtyǵy ekenin qaıdan bilsin, áıel «kórshiniń úıine kelgen bireýler shyǵar» dep, qoıa salǵan.
Biraq kórshiniń úıinde eshkim joq ekeni qalaı onyń esine kelmegen? Balalardyń sabaqta, al olardyń ata-anasynyń jumysta ekenin esikpe-esik qońsy otyryp bilmeýi múmkin be? Tipti bilmegen kúnniń ózinde esikti ashyp, «Jigitter, kim bolasyńdar? Jaýap bermegenine qaraǵanda, ol úıde qazir eshkim joq-aý. Meıman adam aldymen telefonmen habarlasyp, kelisip almaı ma eken?» dep suraýǵa, eskertýge bolar edi ǵoı. «Kimsińder, neǵyp júrsińder? Qazir polısıa shaqyramyn!» dep qorqytyp kórse de artyq bolmas pa edi. Sonda, bálkim, «arty qýys» alaıaqtar amalsyzdan taıyp turar ma edi? Álde «seniń ne shataǵyń bar?» dep ózime bas sala ma dep qoryqty ma eken?..
Osyndaıda Leonıd Gaıdaıdyń «Ivan Vasılevıch mamandyǵyn ózgertedi» atty áıgili komedıasy eske túsedi.
Shýrıktiń kórshisi – Anton Semenovıch Shpaktyń úıine túsken ury Mıloslavskııge kópqabatty sol úıdiń qoǵamdyq belsendisi Býnsha qoıatyn suraqtar oqyrman qaýymnyń da esinde bolar: «Chto vy delaete v kvartıre Shpaka?», «Kak vy voshlı v kvartırý, eslı vash drýg na rabote?», «A vy s magnıtofonom prıshlı k Shpaký?», «Ý mená voznıklı podozrenıa, ý vas tochno takaıa je zamshevaıa kýrtka, kak ý Shpaka!» jáne t.b. Óziniń ýaqyt mashınasynan basqa eshteńege qyzyqpaıtyn, anaý-mynaýǵa mán bermeıtin, qaıta «chto za poshlye voprosy?» dep buǵan eskertý jasaıtyn Shýrıkpen salystyrǵanda, árıne, rejıser Býnshany óziniń qatysy joq iske de aralasa beretin berekesiz adam retinde kórsetedi. Biraq, oılanyp qarasaq, ańqaý ınjenerge qaraǵanda, uqypty belsendiniń áreketi uǵynyqtyraq, alańdaýy durysyraq seziledi.
Nemese sol Gaıdaıdyń taǵy bir komedıasyndaǵy («Ómirińizge qaýipti») osyndaı keıipker – Molodsovty alaıyq. Jelimi ajyrap, jerge ushyp túskeli turǵan afıshany qaıta japsyryp, ashyq qalǵan kanalızasıalyq lúkti jaýyp, sóndirilmeı tastalǵan temekiden jana bastaǵan qaǵaz-qoqystyń tútinin sóndirip, bireý-mireý toqqa túsip qalmasyn degen nıetpen úzilgen joǵary kerneýli elektr symyn kúni boıy kúzetetin sol bir ańǵal-sańǵal, aq-adal adamǵa eldiń bári kúledi. «Eshteńege urynbaı-aq tynysh júrýge bolmaı ma?» dep keleke etedi.
Negizinde, bizge qazir qoǵamǵa janashyrlyqpen qaraıtyn osy sıaqty adamdar jetispeı jatyr. Eshteńege beı-jaı qaramaıtyn, ózgelerdiń buzaqylyǵyna, zıankestigine, kópe-kórneý ádiletsizdigine qarsy shyǵatyn, kúmán týdyrar áreket sezse, sonyń sońynan qalmaı, aqyry anyq-qanyǵyna jetetin, qoǵamda tártiptiń saqtalýyn jan-tánimen qalaıtyn adal jandar az bolyp tur. Bu kúnde bárimiz de «kúl bolmasa búl bolsyn» degen ustanymǵa kóshken sıaqtymyz. Aınalada ne bop jatsa da, bizge báribir. Áıteýir tikeleı jeke basymyzǵa qatysy joq pa, zıany tımeı me – bitti, basqasynda sharýamyz joq. Biri ólip, biri qalsyn.
Al balalarymyzdy qalaı tárbıelep jatyrmyz? Ózimizdiń ózimshil egoıst, pikirimizdi ashyq aıtýdan qorqatyn jasqanshaq, «óz jónimdi ǵana bilem, ózgede sharýam joq» deıtin beıtarap beı-jaı bop bitken qalpymyz azdaı, endi jas urpaqty da sol jolǵa baǵyttap jatqan joqpyz ba? Kóshede bireýdiń áldekimge álimjettik jasap jatqanyn kórip, taıaq jeýshige jaqtasyp, zorlyqshyǵa qarsy shyqqan, sóıtip, jaǵasy jyrtylyp, kózi kógerip kelgen balamyzǵa: «Durys, ulym! Jigit adam osylaı únemi álsizge bolysyp, ádildikti jaqtaýy kerek!» – deýdiń ornyna, «Ol saǵan birdeńe dedi me? Saǵan tikeleı tıisti me? Tıispese neń bar aralasyp? Ózińmen-óziń tynysh júre almaısyń ba?» dep jer-jebirine jetetinimiz ótirik pe? Nemese synyptas dosynyń úıi basqa páterge aýysyp, sony kóshirisip kelgen ulǵa: «Jaraısyń, kómekteskeniń jón bolypty», – deýdiń ornyna: «Qarshadaı balaǵa aýyr júk kótergizip, óltiretin shyǵar myna jurt! Nemene, sensiz kóshe almaı qala ma solar? «Bara almaımyn» demediń be?» – dep urysqan ata-anany da kórdik. Budan keıin ol balanyń álsizge bolysý, ádiletsizdikpen kúresý, joldasqa járdemdesý degen jaqsy minez, jón áreketten qashqaqtaı bastamasyna kim kepil?
Mundaı «tárbıeniń» jemisi qazirdiń ózinde az ańǵarylmaıdy. Kóshedegi kóktaıǵaqta qulap qalǵan ájeıdi qoltyǵynan demep, súıemeldep turǵyzýdyń ornyna qarqyldaı kúlisip, uıaly telefonymen vıdeoǵa túsirip turǵan balalardyń beınerolıgi ǵalamtordy sharlap ketti. Qazir qandaı jaǵdaıǵa da beti búlk etpeıtin, tula boıy túrshikpeıtin, neshe túrli qatygezdikterge baratyn jastar kóbeıdi. «Ana» deıtin aıaýly aty bar jannyń ózi jańa týǵan sharanany kóliktiń terezesinen laqtyra salǵan soń, basqasynan ne suraýǵa bolady? Kórshi turatyn bir qarıa jaqynda: «Qazir aldymyzdan qyp-qyzyl shaqalaq shyǵa kele me dep, qoqys konteınerine barýǵa qorqatyn boldyq», – deıdi. Ashshy da bolsa, aqıqat.
Al teleefır – tolǵan negatıv. «Tarazda bireýdiń tórt jasar balasy qudyqqa túsip ketipti». «Qaraǵandyda mektep bitirer shamadaǵy jap-jas bala ózin-ózi óltiripti». «Aqtóbede atys bolypty». «Semeıdegi boranda bireýdi qasqyr jep ketipti». «Qyzyljarda bir top buzaqy taksısti qala syrtyna shyǵaryp, baýyzdap ketipti»... Jańalyq qaraıyn deseńiz, janyńyzdy shúberekke túıip otyryńyz. Qazir teledıdardy qosý úshin de júrek kerek. Búgingi aqparat baǵdarlamalary baıaǵy «Reıder» krımınaldy hronıkasyn eske túsiredi. Dıktorlar daýsyn barynsha qubyltyp, basqa bólmede júrgen sizdi teleekran aldyna tez shaqyryp alý úshin baryn salady. «Ne bop qaldy eken?» dep shaýyp kelesiz. Dıktordyń mindeti oryndaldy, endi jumysqa jýrnalıs kirisedi. Jaý qýyp kele jatqandaı janyǵa sóıleıtin onyń áńgimesi janyńyzdy odan beter shoshytady. Arnalar kórermen tartýdyń amalymen, reıtıń jınaýdyń álegimen endi osyndaı básekege túskendeı: kim kóbirek qorqytady? Qane, qaısymyz jıirek jırendiremiz? Qoǵam qandaı – teledıdar da sondaı.
Keshe balalar oınaıtyn alańqaıda shısha synyqtary jatqanyn baıqap qaldym. Sirá, túnde áldebireýler ishindegisin taýysyp, bótelkesin laqtyra salsa kerek. Anadaı jerde bir top bala (mektep oqýshylary) áńgimelesip tur.
– Balalar, myna jerde kishkentaılar oınaıdy ǵoı, anaý synyqtardy alyp, qoqys konteınerine tastaı salsańdarshy. Bireý-mireýdiń qolyn, ne basqa jerin tilip ketip júrer, – dedim.
– Ony biz tastaǵan joqpyz, – dedi álgi balalardyń biri.
– «Sender tastady» dep turǵam joq. Tastaǵan adamdy báribir taba almaımyz. Terip alyp, qoqysqa sala salyńdar. Myna jerde senderdiń kishkentaı ini-qaryndastaryń da oınaıdy ǵoı.
– Ha! Delat nam nechego... – Balalar aıylyn da jıǵan joq.
Sosyn ózim baryp, eńkeıip, shısha synyqtaryn terip ala bastadym. Sonda baryp, bireýiniń uıaty oıandy bilem, jaqyndap kelip:
– Siz jolyńyzdan qalmańyz, men ózim-aq... – dep, synyqtardy jınaýǵa kiristi. Ekeýlep, alańqaıdy áp-sátte-aq tazarttyq.
Bir dosym aıtady:
– Saıabaqta serýendep júrgenmin. Anadaı jerdegi oryndyqta eki áıel áńgimeni soǵyp otyr. Qoldaryndaǵy qutydan sýsyn iship, qaǵazǵa oralǵan áldebir táttini súısine jeıdi. Bir kezde as-sýyn túgesti de, qaǵazdy da, qoldary men aýzyn súrtken dymqyl salfetkany da, bosaǵan qutyny da laqtyra saldy. Qudaı-aý, qoqys shelegi bolsa, anadaı jerde ǵana tur! «Bularyńyz ne? Sizderdi de aqyl toqtatqan, mádenıetti adam deıdi-aý!» dep biraz notasıa oqyǵym kelip turdy da, «ony túsinetin jandar bolsa, bulaı istemes edi ǵoı» degen qorytyndyǵa toqtap, jerde jatqan oram-qaǵazdy da, salfetkany da, qutyny da erinbeı jınap alyp, qoqys shelegine aparyp saldym. Sonda baryp álgi áıelder oryndarynan qıpaqtaı kóterilip, qyzaraqtaı turyp: «Aıyp etpeńiz, bizdi qatty uıalttyńyz ǵoı... Endigári óıtpeımiz, esimizden ketpesteı boldy», – dep keshirim surady...
Bálkim, qaı-qaısymyz da osylaı ózgelerge óz isimiz arqyly, óz ónegemiz arqyly úlgi bolýymyz kerek shyǵar? Báribir qazir «nege óıtesiz, odan da bylaı isteseńizshi» degen keńesińdi eshkim de kerek qylmaıdy. Óıtkeni, adamdardyń bári aqyldy.
Aqyldy, biraq tek ózine kelgende ǵana. Árqaısysy óz úıin taza ustaıdy. Shashylǵan zatty jınaıdy, shań basqan sórelerdi súrtedi, buzylǵan topsany jóndeıdi... Bir sózben aıtqanda, barynsha tazalyq saqtaıdy. Al sol úıinen attap basyp, kóshege shyqsa boldy – álgi uqyptylyqtan jurnaq ta qalmaıtyny nelikten? Ózi turyp jatqan aýlany, qalany, aýyldy dál solaı taza ustaýǵa ne kedergi? Ol da – bizdiń ortaq úıimiz emes pe?..
Qazaqtyń Qadyry «Óz úıiń» degen óleńinde osyny aıtpap pa edi:
Óz úıińde bir sát tynym tappaısyń;
Birde jýyp,
Birde syrlap,
Aqtaısyń.
Óz úıińe, kerek bolsa, kıizsiń,
Óz úıińe, kerek bolsa, taqtaısyń.
Úı degende aıamaı ter tógesiń,
Dem almaısyń,
Aýlańa gúl egesiń.
Óz úıińe, kerek bolsa, balǵasyń,
Óz úıińe, kerek bolsa, shegesiń.
Úıiń úshin túniń adal,
Kún adal.
Óz úıińde aýlaqsyń sen kúnádan.
Ómir myna túzelmeıdi,
Ońbaıdy,
Óz úıindeı kórmeı turyp ony adam!
* * *
...Bir dosymnyń 9-synypta oqıtyn uly aıtypty: «Áke, bizden bir synyp tómen oqıtyn bir bala mektepke ábden juqaryp tozǵan paltomen keledi. Bilýimshe, ákesi joq eken, sheshesi jumystan qysqaryp qalypty. Meniń eki paltom bar ǵoı. Sonyń bireýin sol balaǵa bersek qaıtedi?».
Demek, áli de peıili keń, perzentterin de izgi jolǵa baǵyttap júrgen adamdar aramyzda bar. Bárimiz de osy meıirimi mol kishkentaı júrekten úlgi alyp, aınalamyzdan jaqsylyq kórýge, jaqsylyq jasaýǵa, qoǵamǵa janashyr bolýǵa tyryssaq qaıtedi, a?