Qazaq satırasyn shyrqaý bıikke kótergen eki adam bolsa, sonyń biri de, biregeıi de – Ospanhan Áýbákirov ekeni daýsyz. Oǵan ózin shákirt sanaǵan belgili syqaqshy Seıit Kenjeahmetov: «Ospanhannyń kúlkisi – halyq kúlkisi. Bir adam jazýshy bolsa Ospanhandaı-aq bolsyn. Bir adam azamat bolsa Ospanhandaı-aq bolsyn!» dep jazǵany bar. Sol sıaqty, kórnekti satırık Kópen Ámirbek te qalamynan týǵan dúnıeniń barlyǵy el-jurttyń kóńilinen shyqqan aǵasyn ustaz tutyp, ony ashshy shyndyqty ashyp aıtyp, jurtty jylatam, muńaıtam dep otyryp, qalaı kúlkige qaryq qylǵanyn ózi de baıqamaı qalatyn has sheberge balaǵany belgili.
Ospanhan aǵa ata-anasy, baýyrlarymen
Ókinishke qaraı, kórnekti satırık naǵyz erdiń jasynda ómirden ótti. Biraq artynda halyqtyń rýhanı qazynasyna aınalǵan mol mura qaldy. Ómirlik jary Nursulý apaı sodan beri qaraıǵy 40 jyl boıy shańyraǵynyń otyn mazdatyp, áýlet uıytqysy bolýmen qatar, Ospanhan aǵanyń shyǵarmashylyǵyna da úlken janashyrlyq tanytyp keledi. Qoly tıgen dúnıelerin, kitaptaryn kóziniń qarashyǵyndaı saqtaı otyryp, jazǵan-syzǵan, áli jaryq kórmegen dúnıelerin de tirnektep jınaý ústinde. Búginde jasy 88-ge taıaǵan ardaqty apamyzben áńgime barysynda biz onyń Ospanhan aǵamen birge ótkizgen ǵıbratty ǵumyryna az-kem oı júgirtýge tyrystyq.
Ospanhan Áýbákirovtiń sońǵy sýreti
– Nursulý apaı, áńgimeni ózińizden bastaıyq. Qaı óńirde týyp-óstińiz? Balalyq shaǵyńyz qalaı ótti?
– Men Soltústik Qazaqstannanmyn. Bizdiń aýylymyz Qostanaıǵa jaqyn. Qazir týra jol salyndy. Men Almatyǵa alǵash kelgen jyldary poıyzdar Novosıbırsk, Troısk arqyly birneshe kún júrip keletin. Ata-anamnan erte aıyryldym. Ákem soǵys ýaqytynda Oral jaqta, Zolotoýsk qalasynda oq-dári shyǵaratyn áskerı zaýytta jumys istedi. Barakta jatady, tamaq tapshy, jumys aýyr. Sodan 39 jasynda ókpe aýrýynan ketti. Úıde eki baýyrym jáne men, úsh bala edik. Jaǵdaı qıyn boldy. Tamaq joq. Jeıtinimiz – kartop pen asqabaq. Sheshem kartop egetin. Túndeletip baryp ony jınaıtynbyz. Kúzde kún tez sýyp ketetin. Ákemnen keıin kóp uzamaı sheshem de qaıtys boldy. Nebári 38 jasta edi. Aýylda anamnyń sińlisi turatyn. Ol turmysqa shyqqan, balaly-shaǵaly. Jýyndyryp, denesin oraıtyn mata da tabylmaı, áıteýir kóptep, kólemdep, qoıdy. Meniń 8-9 jastaǵy kezim. Biraq bárin bilemin, bári kóz aldymda...
– Almatyǵa qashan, qalaı keldińiz?
– Men óte erte keldim. Sol kezde Almatydan barǵan mamandar búkil Qazaqstan boıynsha talantty balalardy mýzyka mektebine jınap júrdi. Meniń mýzykaǵa qabiletim jaqsy edi, óńim de jaman bolǵan joq. Skrıpkamen úırengen óleńderim bar edi, sony tartyp berdim. Negizi, ol qıyn. Skrıpka men qobyzda dybystardy bólip qoıatyn belgiler joq. Onda notany tek tyńdap otyryp qana tabasyń. Oryndaǵanym unasa kerek, basqa balalarmen birge meni de ózderimen alyp ketti. Ózim «shirkin, oqysam, úlken qalaǵa barsam» dep sondaı armandaıtynmyn. Almatyǵa kelgenime qatty qýandym. Sóıtip, 5 synypty Almaty qalasyndaǵy №12 mektepten oqı bastadym. P. Chaıkovskıı atyndaǵy mýzyka mektebinde jatyp, sonyń sabaqtaryn, al №12 mektepte jalpy bilim beretin pánderdi oqydym.
Internatta tártip kúshti boldy, sabaqty jaqsy oqýyń kerek. Kim nashar oqysa, kásibı jaǵynan jaramsyz bolsa, eshteńege qaramaı, shyǵaryp jiberetin. Eki jaqtan da úlgerý kerek. Shyǵaryp jiberse qaıda baryp jatasyń, qalaı kún kóresiń?! Sodan bar kúshimizdi salyp oqydyq. Internat qysta qystyq kıim, jazǵa qarata jazdyq kıim berip turdy.
Nursulý apaıdyń stýdent kezi
– Sol kezdegi Almaty qandaı edi?
– Almaty ol kezde keremet bolatyn. Qazirgideı qaptaǵan kólik joq, biren-saran ǵana mashına, onda da úlken basshylar ǵana minedi. Sándi, ádemi qala. Kóshede alma aǵashtary gúldep, almanyń ısi burqyrap turatyn. Taýda almanyń túr-túri ósetin. Bizdi jylda alma terýge aparatyn. Barǵan saıyn sómkelerimizdi toltyryp, alma alyp qaıtatynbyz. Bolashaq mádenıet qyzmetkerleri dep, bizdi kórnekti jerlerge, tarıhı oryndarǵa qydyrtatyn.
Mýzyka mektebin skrıpka boıynsha bitirip, konservatorıaǵa vokal bólimine tústim. Aǵańmen sonda tanystym. Ol Almaty oblysy Jambyl aýdanyndaǵy Úshbulaq aýylynda týǵan. Qaraqastekten onjyldyqty bitirip, teatr ınstıtýtyna túsken. Ony bitirip, ara qaraı ózin túgeldeı satıraǵa arnady ǵoı. Ol kezde konservatorıada Máskeýden, Lenıngradtan kelgen mýzykanttar óte kóp edi. Meniń pedagogim Vorobev degen orys boldy.
– Aýyldan oryssha oqyp kelip pe edińiz?
– Iá, oryssha oqyp kelgem. №12 mektepte qazaqsha oqýyma týra keldi. Bastapqyda óte qıyn boldy. «Basqa tússe baspaqshyl» demekshi, májbúrlik bárine úıretedi eken. Aqyl aıtatyndaı, jany ashıtyndaı, Almatyda bir týysqanym, bir tanysym bolǵan joq. Ózińe óziń jaýap beresiń, óziń tyrysasyń. Sóıtip júrip hor kapelasyna jumysqa turdym. Óıtkeni stıpendıa tamaqqa da, kıimge de jetpeıdi, óte az boldy. Hor kapelasynyń jetekshisi Galına Evgenevna Vınogradova Máskeýde GITIS-te sabaq bergen, óte tamasha adam edi. Meni tyńdaǵan soń: «Sizdiń daýsyńyz –lırıko-dramalyq soprano, bul – óte sırek kezdesetin daýys» dep, 60 som aılyqpen jumysqa qabyldady. Qýanyp kettim. Bir jaǵynan, az-maz stıpendıam bar. Sóıtip, Vorobevtan oqyp júrdim. Ol maǵan tapsyrma beredi, úıretedi, tekseredi. Sabaq ótip jatqan sondaı sátterdiń birinde Ospanhan dálizde bizdi tyńdap turypty.
Ospanhan Áýbákirov pen Muqaǵalı Maqataev
– Aǵa ekeýińiz eń alǵash solaı kezdestińizder me?
– Iá. Aýdıtorıadan shyqqan kezimde «Jańaǵy án aıtqan kim?» dep surady. «Men» dedim. «Daýsyńyz jaqsy eken» dedi. «Qudaıdyń bergeni ǵoı» dedim. Sóıtip jaı ǵana sóılestik te ketip qaldyq. Ol da Sıbırskaıa 35-te, jataqhanada turady eken. Anna Egorovna degen komendantymyz boldy. Jataqhanamyz «Qazaqstan» kınoteatryna jaqyn, kádimgi jer úı bolatyn. Bólek-bólek bólmeler. Kishkentaı peshimiz bar. Otynymyzdy, kómirimizdi beredi, ózimiz jaǵamyz. A.Áshimov, S.Orazbaev, R.Áýezbaeva, barlyǵy sonda turdy. Abaı dańǵylynyń boıyndaǵy jataqhana keıin salyndy. Sonymen, ne kerek, bir kúni Ospanhan bizdiń bólmeniń esigin qaqty. Qasymdaǵy pıanıs qyz shyǵyp: «Kim kerek?» dese: «Ana qyz kerek» dep meni nusqapty. Sonda atymdy da bilmeıdi. Onyń aldynda Qaldaıaqovtan: «Myna bir qyz kim, bilesiń be?» dep surapty. Shámshi bizdiń stýdentterdiń ishindegi eń jasy úlkeni bolatyn. «Bilmeımin, qazaqsha surasań oryssha jaýap beredi, ózi bir qyzyq qyz, orys shatys qoı deımin» depti Shámshi. «Túri – qazaq qoı» depti Ospanhan. Sonda: «Buǵan úılenseń saǵan aýdarmashy qajet bolmaıdy» depti Shámshi. Sóıtip tanysyp, aralasyp kettik.
– Stýdent kezden qandaı oqıǵalar esińizde qaldy?
– M.Gorkıı atyndaǵy saıabaqta «Rodına» degen kınoteatr bar boldy. Senbi, jeksenbi kúnderi ylǵı úndi kınolaryn kórsetetin. Aldyndaǵy alańda dıskoteka bolady. Únemi sonda baratynbyz. Jyldam bıleıtin foksrot degen bı boldy. Ekeýmiz de bıdi jaqsy kóretinbiz.
Konservatorıada «Akter» degen qabyrǵa gazeti shyǵatyn. Bárimiz talasa-tarmasa oqıtynbyz. Ospanhan árkimge arnap ázil, parodıa, epıgramlar jazatyn. Umytpasam, Asanáli sol gazettiń redaktory boldy ǵoı deımin. Keıinnen: «Ospanhanǵa «óıtip jaz», «búıtip jaz» dep aqyl aıtýshy edim. Ol bydyqtyń klasık bolatynyn qaıdan bileıin!» dep kúlip júretin.
Uly Muhtarmen
– «Bydyq» demekshi, ózi bir suhbatynda «Kıno jáne drama akteri» degen tabaqtaı dıplomym bar, biraq ártis bola almadym. Ártiske keregi boı eken, boıym boldy. Oı eken, oıym boldy. Ajar, kórik, shyraı eken, onysy da boldy. Sóılegen sóz mirdiń oǵyndaı bolýy kerek eken... Muǵalimderim de baıqamapty, ózim de baıqamappyn, bul ne boldy dep qarasaq, men sózimdi adam túsinbeıtin bydyq ekenmin. Tórt jyl oqyǵan oqý zaıa ketti de, men sol bydyq kúıimshe qalyp qoıdym» degeni bar eken...
– Biraq án salǵanda bydyqtyǵy bilinbeıtin de. Jamal Omarovanyń konsertin kóp júrgizdi. Jamal apaı: «Ospannyń bydyqtyǵy satırasyna saı qosylyp, tipti ádeıi solaı aıtqandaı kórinip, jarasyp turady» dep qolpashtap qoıatyn.
– Shynymen de, Ospanhan aǵa jas kezinde ándi jaqsy aıtqan desedi...
– Iá. Ol án aıtqanda mıkrofondy qajet etpeıtin de. Ándi daýsymen emes, janymen jańǵyrtyp aıtatyn. Ásirese halyq áni «Gaýhartasty» naqyshyna keltire oryndaıtyn. «Ajaryń ashyq eken atqan tańdaı» dep án salǵanda týra ǵashyq adamnyń obrazyna kirip ketetin. «Basasyń aıaǵyńdy yrǵań-yrǵań» degende ezýine kúlki úıiriletin. «Yrǵań-yrǵań! Netken obraz!..» dep súısinetin. Sonyń áseri me, keıin óziniń satırasynda «apaı-topaı, shaqyr-shuqyr, dańǵyr-duńǵyr, kódı-sódı, byqı-tyqı» degen sózder paıda boldy.
Ekeýmiz bir jyldaı júrip, úılendik. Ospanhan páter jaldap, úı ishine aıtyp, bárin kelistirip qoıypty. Áke-sheshesi, baýyrlary, bári keldi. Ekeýmizdiń de jora-joldastarymyzdy shaqyryp, aýlaǵa shaǵyn dastarhan jasadyq. Ózim jumys isteıtin hor kapelasynyń bir top ánshileri, sondaı-aq Raıymbek Seıtmetov, Asanáli Áshimov, Raýshan Áýezbaeva, Márıam Jaqsymbetovalar aq tilek aıtty. Sóıtip, biz 1957 jyly 12 qyrkúıekte otaý qurdyq. Ol kezde Ospanhan 23-te, men 20-da boldym. Meni syrtymnan kórgen enem: «Kip-kishkentaı ǵoı. Ózi úılenýge bolatyn jasta ma eken?» dep tań qalypty. Ol kisi sózge sheshen, talaı aıtystarǵa qatysyp, jeńgen eken. Soǵan qarap ózim: «Óner oǵan anasy jaǵynan kelgen eken ǵoı» dep oıladym.
– Aǵa ekeýińizdiń qandaı uqsastyqtaryńyz boldy?
– Ekeýmizdiń týǵan kúnimiz qatar: Ospanhan 4 mamyr týsa, men 5 mamyrda týyppyn. Ekeýmiz de bozqaraǵandy jaqsy kóretinbiz. Menen góri, Ospanhannyń jasaǵan taǵamy dámdirek bolatyn. Meıirimdiligi sondaı, ol maǵan úı sharýasyna da kómektese beretin. Biz eki balamen 6 jyl páterde júrdik. Sodan keıin baryp qana kezekke turyp úı aldyq. Kenje balamdy 11 jyldan keıin kóterdim. Aǵań óte kishipeıil, aqjarqyn adam edi. Balalardy qatty jaqsy kórdi. Qaıda barsa da bárine ádeıilep syılyq alyp keletin, bárin qýantqysy kelip turatyn. «Berseń balaǵa ber. Ol eshýaqytta umytpaıdy» dep aıtatyn.
Adamgershiligi mol bolatyn. Ózi menen 3-aq jas úlken bolsa da barynsha qamqorlyq kórsetip, sondaı bir janashyrlyqpen, aıaýshylyqpen qarady. Maǵan kóp óleń arnady. Ata-enege qalaı qaraý kerek, elmen qalaı syılasý kerek, bárin aıtyp, úıretip otyratyn. «Kelgen qonaqty syıla, dastarhanǵa baryńdy qoı. Qabaǵyńdy túıme. Barymen bazar bolamyz. Daıyndyǵyń bolmasa ony kelgen adam da túsinedi» deıtin. Qaı jaǵynan bolsa da, Osekeńniń tárbıesin kóp kórdim. Ursyp ta aıtpaıtyn. Jaılap qana túsindiretin. Qazaqtyń salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn ishteı qatty ustanatyn. Dastarhandaǵy nan qoqymyn tastatpaıtyn. «Baı bolasyń» dep balalarǵa jegizip otyratyn.
– Qadyr Myrza-Áli bir esteliginde Ospanhan aǵa týraly: «Ol tek ústel basynda otyryp qana jazbaıtyn. Únemi jazý ústinde bolatyn. Ylǵı bir nárseni oılap, ózinen ózi kúlip bara jatatyn. ...Kóp jaǵdaıda esi durys adamǵa uqsamaıtyn» degen eken...
– Únemi oı ústinde, izdeniste júrgeni ras. Ózi úıde bári typ-tynysh bolǵanda ǵana jazýǵa otyratyn. Ústeldiń ústin túgel jınatyp tastaıtyn. Men oǵan aıran qosyp, qaımaq qosyp, tarydan kóje pisirip qoıatynmyn. Jazý jazǵanda tek qana kóje ishetin. Birdeńe jazyp otyryp, qaı ýaqyt ekenine qaramastan ózi qarqyldap kúletin. Sosyn ishine syımaı ketedi de, meni oıatady, ol tún ortasy ma, tań atyp kele jatyr ma, eshteńege qaramaıdy. Men renjımin, óıtkeni sharshaımyn ǵoı, bir jaǵy – jumys, bir jaǵy – balalar bar. Sonda da qoımaıdy: «Men qyzyq birdeńe jazdym, sen jaı ǵana tyńdashy», – deıdi. Sóıtip oqyp beredi, aqyrynda ekeýmiz qosyla kúlemiz. Erteńine qazaq kórshilerimiz: «Túnde qatty kúldińizder ǵoı, aǵa taǵy da birdeńe jazdy ma?.. Áńgimelerińizdi kóbeıtip, bizge de berip tursańyzshy, oqıyq» deıtin. Sondaı jaǵdaılar kóp bolatyn.
Bizdiń úıdiń esigi únemi ashyq turatyn. Óte kópshil edi. Tipti issapardan kele jatyp ta poıyzda tanysqan, kýpede birge bolǵan adamdardy ertip keletin.
Ospanhan Áýbákirov Shona Smahanulymen
– Ádette «kúlki ómirdi uzartady», «kóńildi júrgen adam kóp jasaıdy» deýshi edi. Ospanhan aǵanyń nebári 52 jasynda dúnıe salǵany qandaı ókinishti...
– Ózimiz de sodan úlken ókinishte qaldyq. «Ara» jýrnalynda qyzmet istep júrgen kezinde issaparǵa jıi shyǵatyn. Kezekti bir saparynda Mańǵystaýǵa ketken. Týra sol kezde óńirde bezgek aýrýy shyǵypty da, barǵandardyń bárin shyǵarmaı, karantınge jaýyp tastapty. Sonda bir aı jatyp qaldy. Kóp adam qaıtys bolypty. Sodan kelgennen keıin ózi júdeı bastady. «Tamaǵy durys bolmaı, sodan júdegen shyǵar» dep mán bermedik. Sóıtsek, Máskeýden barǵan bilgishter aýrý juqpasyn dep sonda bolǵandarǵa udaıy spırt bergizedi eken. Ospanhanǵa aýrý juqpaǵan. Biraq spırt baýyryn iritip jiberipti. Óte kesh bildik. Kóp aýyrǵan da joq. 1986 jyly 14 sáýirde qaıtys boldy.
Sol tusta men qatty qınaldym. Qaıta qurý bastalyp, bári ıý-qıý bolyp jatqan kez edi. Áıteýir jumysym bar. Konservatorıada vokaldan 30 jyl sabaq berip, sol jerden zeınettik demalysqa shyqtym. Odan keıin de 22 jyl «Mektep» baspasynda korektor boldym, 75-ke kelgenshe jumys istedim. Balalarǵa kómekteseıin dep, ózimdi aıaǵan joqpyn, shynymdy aıtsam... Sodan qazir kishkene aýyryńqyrap júrmin.
Ospanhan Áýbákirovtiń 70 jyldyǵyna oraı ótken kesh
– Aǵanyń qoljazbalaryn qattap, rettep, jınastyryp qoıypsyz. Baspaǵa daıyndap jatqan sıaqtysyz...
– Aǵańnyń buryn jaryq kórgen 20 shaqty kitaby bar. Ospanhan poezıa, proza, dramatýrgıa, fantasıka sıaqty kóptegen janrda jazdy ǵoı. Jasaǵan aýdarmalary qanshama! Qyz ben jigit aıtystary, kóp dúnıeleri áli shyqpaı jatyr. Endigi armanym da, tilegim de – sol kitaptarǵa qosylmaǵan, baspa júzin kórmegen shyǵarmalaryn jınaqtap, kózimniń tirisinde 10 tomdyǵyn shyǵaryp ketsem deımin. «Úkimet tarapynan qoldaý kórsetilse» dep, A.Balaevaǵa bir emes, eki ret ótinish jazǵam. Jaýabyn kútip otyrmyn. Búgin bar adam erteń joq, endi qansha júrerimdi bir Qudaı biledi. Men bolmasam, bul sharýa balalardyń qolynan kelmeıdi...
– Nursulý apaı, Alla sizge uzaq ǵumyr bersin! Oı-armanyńyz oryndalsyn, maqsatyńyzǵa jetińiz! Áńgimeńizge kóp rahmet!..